Piroliz gazini toblash bo’limi

Piroliz gazini toblash bo’limi

Toblash kolonnasida piroliz gazi temperaturasining pasayishiga, piroliz gazining sovishi va toblash suvining isishida, issiqliq berish hisobiga erishiladi.

DOX qurilmasi DA-1101 toblash kolonnasidan beriladigan toblash suvidan, mayda dispers zarrachalar va dispers moyni ajratib olish uchun, xizmat qiladi.

Piroliz gazi BA-1101 (1102, 1103) piroliz pechlaridan keyin DA-1101 toblash kolonnasi orqali o’tadi, toblash suvi kondensatlangan uglevodorodlar bilan aralashadi.

DOX qurilmasida toblash suvida erigan moy tomchilarining koagulyatsiya (yiriklashish) fizik jarayoni amalga oshadi. Moy tomchilarining diametri 50 μm dan ortadi va ular gravitatsion separatsiya usuli bilan ajratib olinadi. Mayda dispers zarrachalar (koks changi) ham shu tarzda ajratib olinadi.

Toblash suvi tarkibida moyning juda oz qismi, molekulyar darajada erigan modda ko’rinishida mavjud bo’ladi. Bu erigan moy tutib qolinmay, DOX qurilmasi orqali o’tib ketadi.

Toblash suvi tarkibidagi moy tomchlarining diametri (tahminan 1 μm) juda kichik bo’lgani uchun, toblash suviga oldindan kimyoviy ishlov berish talab etiladi.

Oldindan kimyoviy ishlov berish, birlamchi kaogulyatordan oldin toblash suviga suvda eruvchi kationli polielekrolit berishdan iborat. Polielektrolit moy tomchilari va mayda dispers qattiq zarrachalar yuzasida mavjud bo’lgan manfiy zaryadlarni neytrallaydi. Moy tomchilari yoki qattiq zarrachalarning diametri 1 μm ga yaqin bo’lganda, manfiy zaryadlar bu tomchi yoki zarrachalarning yiriklashishiga va ularning filtrlovchi muhitga yopishib qolishiga to’sqinlik qiladi. Polielektrolit uzun uglevodorod zanjiridan iborat bo’lib, unda juda ko’p musbat ionlar mavjud bo’ladi. Polielektrolit moy tomchisi bilan birikadi va uning musbat zaryadlari moy tomchisining manfiy zaryadlarini neytrallaydi. Moy tomchilarining muvozanati buzilganda, ular bir-bir bilan va muhit bilan birikishga intiladi. Polielektrolit berish toblash suvi tarkibidagi, moy tomchilarining muvozanatini saqlovchi sifatida xizmat qiluvchi SAM (sirt aktiv moddalar) muammosini ham hal etadi. Toblash suviga SAM atsetilen konverterini regeneratsiyalash tizimidan beriladigan “yashil” moy bilan olib kelinishi mumkin.

Uglevodorod xom ashyosini yuqori temperaturalarda (800-860⁰ S) termik parchalanish (kreking) jarayoni piroliz deyiladi. Uglevodorodlarning termik parchalanishi murakkab jarayon bo’lib, ketma-ket va parallel tarzda boruvchi ko’plab elementar kimyoviy reaktsiyalarni o’z ichiga oladi.

Piroliz jarayonida boradigan kimyoviy reaktsiyalarning mexanizmi yetarli darajada murakkab va ularning murakkablik darajasi, piroliz uchun olinadiga uglevodorodlarning molekulyar og’irligi va konversiya darajasining ortib borishi bilan, ortadi.

Piroliz jarayonida boradigan reaktsiyalarni ikki bosqichga bo’lish mumkin.

Birinchi bosqichda radikal zanjirli mexanizmga ega bo’lgan, xom ashyo komponentlarining parchalanish reaktsiyalari boradi. Bunda vodorod, metan, etilen va xom ashyo komponentlaridagi kabi yoki nisbatan qisqaroq uglerod zanjiriga ega bo’lgan olefinlar singari mahsulotlar hosil bo’ladi.

Ikkinchi bosqichda hosil bo’lgan mahsulotlar ishtirokida, nisbatan murakkab mexanizmga ega bo’lgan, ikkilamchi reaktsiyalar boradi. Bunda diolefinlar, benzol, atsetilen, yuqori molekulyar smolalar, koks singari mahsulotlar hosil bo’ladi.

Radikal zanjirli mexanizm bo’yicha asosan uglevodorodlarning degidrogenlanish va erkin radikallar hosil qilib, uglerod zanjirini uzilish reaktsiyalari boradi. Misol uchun:

SN₃-CH₃ --> SN₃-CH₂- H-.

SN₃-CH₃ --> SN₃- CH₃-

Erkin radikallar parchalanish va qayta tiklanish xususiyatiga ega bo’ladilar.

Erkin radikallarning parchalanishi doimo erkin elektronli atomga nisbatan β-bog’ bo’yicha boradi. Erkin radikallarning o’zaro birikishi katta ahamiyatga ega emas, chunki ularning kotsentratsiyasi juda past (radikal sekundning mingdan bir ulushlarida mavjud bo’ladi) va ikki erkin radikalning to’qnashish ehtimoli juda kichik. Yuqorida keltirilgan ikki bosqich asosiy hisoblanadi.

Metil radikallarining o’z-o’zidan parchalanishi natijasida metan, etan, etilen va vodorod hosil bo’ladi.

Etil radikallaridan etilen, etan, butan va vodorod hosil bo’ladi.

Birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi uglerod atomlaridan vodorod atomlarining ajralish tezligining nisbatini (1, 2, 10) va parafin molekulasidagi atomlar sonini hisobga olgan holda, dastlabki bosqichda oddiy uglevodorodlarning piroliz mahsulotlari tarkibini yetarli darajada aniqlik bilan oldindan aytish mumkin.

Quyida etanning pirolizida boradigan asosiy o’zgarishlarining tenglamalari keltirilgan:

Birlamchi reaktsiyalar:

C₂H₆ = S₂N₄ N₂

2C₂H₆ = S₂N₄ 2 CH₄

2C₂H₆ = S₄N₈ 2 N₂

Ikkilamchi reaktsiyalar:

S₂N₄ = S₂N₂ N₂

2S₂N₄ = S₄N₆ N₂

S₂N₄ S₄N₆ = S₆N₆ 2N₂

S₂N₄ S₆N₆ = S₆N₅ - S₂N₅

S₆N₅ - S₂N₅ S₂N₄ = S₆N₄(S₂N₅)₂

S₆N₄ - (S₂N₅)₂ = S₁₀N₈ 3 N₂ va hokazo.

Piroliz jarayoni issiqlik yutilishi bilan boradi. Etan fraktsiyasi uchun (reaktsiyaga kirishgan xom ashyoga) piroliz reaktsiyasining issiqligi 900 kcal/kg ni tashkil etadi.

Birlamchi reaktsiyalarning mahsulotlari ko’p miqdorda to’planganda va ularning kontsentratsiyasi yetarli darajada yuqori bo’lganda, ikkinchi bosqich reaktsiyalarining ahamiyati ortadi. Birinchi va ikkinchi bosqich reaktsiyalari o’rtasida vaqt bo’yicha tafovut mavjud, shuning uchun, asosiy komponentlarni maksimal darajada saqlab qolish maqsadida, reaktsion aralashma keskin sovutiladi, bu jarayon piroliz gazini toblash deyiladi.

Har bir uglevodorod parchalanganda, faqat ungagina xos bo’lgan mahsulotlarni beradi, bu piroliz jarayoni parametrlariga ham bog’liq bo’ladi. Xom ashyoning belgilangan tarkibida piroliz mahsulotlarining chiqishi va hosil bo’lgan aralashmaning tarkibi, o’zaro bog’liq bo’lmagan uch parametrning funktsiyasi hisoblanadi:

- xom ashyoning konversiyasi darajasi - X ( yoki jarayonning qattiqligi - S ),

- temperatura – T, K,

- uglevodorodlarning partsial bosimi R_u, kgf/sm².

Konversiya darajasi (yoki jarayonnning qattiqligi) temperatura va xom ashyoni reaktsiya hududida bo’lish vaqti (o’zaro ta’sir etish vaqti - t) ning funktsiyasi hisoblanadi.

T va R_u ning parametrlari piroliz jarayonining selektivligini belgilaydi. Selektivlik darajasi deganda asosiy mahsulotlar (etilen) chiqishining, kam ahamiyatli mahsulotlar (metan, etan, S₅ fraktsiya va boshqalar) chiqishiga nisbati tushuniladi.

T ning qiymatining ortishi va R_u ning kamayishi bilan selektivlik darajasi ortadi.

Uglevodorodlar termik jihatdan beqaror birikmalar hisoblanadi. Qizdirish jarayonida ular nisbatan yengil birikmalar hosil qilib parchalanadi, bunda reaktsiyaning so’nggi mahsulotlari uglerod va vodorod hisoblanadi.

Piroliz jarayonida yuqori miqdorda olefinlar olishning termodinamik imkoni alohida uglevodorodlarning, yuqori temperaturalargacha qizdirish jarayonida, termik barqarorligining turlicha bo’lishiga asoslangan.

650 ^oS gacha bo’lgan temperaturalar oralig’ida xom ashyoning boshlang’ich komponentlari, 650-900 ^oS oralig’ida – olefinlar, 900-1050 ^oS oralig’ida atsetilen uglevodorodlari, 1050 ^oS dan yuqori temperaturalarda – uglerod va vodorod yuqori barqarorlikga ega. Keltirilgan chegaralar ma’lum darajada shartli hisoblanadi.

Qurilmada etanning pirolizi 810-850 ^oS temperaturalar oralig’ida olib boriladi. Jarayonning temperatura rejimi mavjud pirolizga uchratiladigan xom ashyo bilan aniqlanadi. Piroliz gazining zmeevikdan chiqish temperaturasi belgilovchi temperatura hisoblanadi. Etanning konversiya darajasi temperaturaga to’g’ri proportsional, shuning uchun temperatura rejimini o’zgartirish yo’li bilan, pechga beriladigan xom ashyo miqdorini (tsiklga qaytariladigan etanni hisobga olgan holda) tartibga solish mumkin.

Xom ashyoning 1 % ning konversiya (pirolizga uchrashi) temperaturasi piroliz reaktsiyasining shartli boshlanish temperaturasi hisoblanadi, bu etan uchun 750 ^oS ga to’g’ri keladi, shuning uchun piroliz zmeevikini, turli vazifalarni bajaruvchi, bir necha zonaga bo’lish mumkin.

Radiant zmeevikning uzunligi bo’yicha temperaturalarning taqsimlanishi, piroliz natijalari uchun, katta ahamiyatga ega. Temperatura egri chizig’ining shakli, reaktsiyaga kirishuvchi oqimning piroliz zonasining so’nggi (oqim yo’nalishi bo’yicha) uchdan bir qismi davomidagi temperaturalar farqining, umumiy piroliz zonasidagi temperaturalar farqiga nisbati sifatida qabul qilinadigan, profil omili bilan tavsiflanadi.Temperatura egri chizig’ining to’g’ri chiziqli shakli uchun profil omili 0,33 ga teng, botiq egri chiziq uchun u bu qiymatdan ortiq, qabariq egri chiziq uchun u bu qiymatdan kam bo’ladi.

Boshqa sharoitlar birxil bo’lganda, temperatura egri chizig’ining qabariq shakli etilen va aromatik uglevodorodlar chiqishining ortishiga, botiq shakli esa, odatda, nisbatan yuqori molekulyar olefinlar – propilen, butilen, butadien chiqishining ortishiga yordam beradi.

Vertikal joylashgan piroliz zmeeviklari uchun pirolizning temperatura egri chizig’ining bir tekis ortib borishi va reaktsiya rejimining keskin o’zgarishining oldini olishni ta’minlash uchun, bir quvurning yuqori va quyi nuqtalari orasida metalning tashqi yuzasi temperaturalar farqining ruxsat etilgan qiymati belgilanadi, SRT-VI turdagi zmeeviklar uchun u 60 ^oS dan ortiq bo’lmasligi lozim.

2-rasm. Piroliz reaktorining uzunligi bo’yicha temperaturalar profili: 1 — qavariq, 2 — to’g’ri chiziqli, 3 — botiq

Yakuniy mahsulotlarning chiqishlari egri chiziqlari, reaktsiya zonasida bo’lish vaqtiga bog’liq holda, har bir temperatura uchun maksimal qiymatlardan o’tadi. Reaktsiya natijasida olefinlar hosil bo’ladigan birlamchi reaktsiyalar tezligi, ikkilamchi reaktsiyalar tezligiga qaraganda katta qiymatga ortadi va har bir quyi olefinlar uchun xom ashyoning reaktsiya zonasida bo’lish vaqtining (olefinning chiqishi maksimal qiymatga ega bo’lgan) optimal (temperaturaga bog’liq bo’lgan) qiymati mavjud, shu bilan birga temperaturaning ko’tarilishi bilan, reaktsiya zonasida bo’lish vaqtining optimal qiymati teskari proportsional ravishda kamayadi. SHunday qilib, piroliz reaktsiyasi temperaturasining ko’tarilishi, bir vaqtning o’zida tegishli ravishda reaktsiya zonasida bo’lish vaqtini qisqartirish bilan, asosiy mahsulotlarni nisbatan yuqori darajada chiqishiga olib keladi. SHuning uchun, jarayonning sharoitlarini aniqlash uchun, bir vaqtning o’zida temperatura va reaktsiya zonasida bo’lish vaqtini o’zgarishini hisobga oluvchi, piroliz jarayonining qattiqligi yoki qattiqlik darajasi deb nomlanuvchi parametrdan foydalaniladi.

Piroliz jarayonining qattiqligi ko’rsatkichi sifatida, reaktsiya natijasida hosil bo’ladigan mahsulot tarkibidagi vodorod va metanning umumiy miqdorini etilenga nisbati yoki xom ashyoning konversiya darajasi qabul qilinadi.

Etanning konversiyasi bo’yicha jarayonining qattiqligini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

S=2,3 lg 1/(1-x) bunda: x – xom ashyoning konversiya darajasi.

Piroliz jarayonining qattiqligining ortishi bilan doimo vodorod va metanning chiqishi ortadi, etilenning chiqishi ko’paymaydi, hatto birmuncha kamayadi.

Jarayonining teng qattiqlik darajasi, temperatura va reaktsiya zonasida bo’lish vaqtining turli qiymatlarida birga qo’shib olib borishda, bir xil reaktsiyaga kirishish darajasiga mos keladi, ammo bunda hosil bo’ladigan piroliz mahsulotlarining tarkibi turlicha bo’ladi.

Piroliz jarayonining qattiqlik darajasi, iqtisodiy jihatdan kelib chiqib, ko’plab omillarni hisobga olgan holda tanlanadi, ammo jarayonning quyidagi bog’liqliklariga rioya qilinadi (qattiqlik darajasiga bog’liq holda).

Etilen va parchalanishning nisbatan og’ir mahsulotlarning chiqishi maksimal qiymat orqali o’tadi. Vodorod va metanning chiqishi bir tekis ko’tariladi. Suyuq mahsulotlarning miqdori reaktsiyaning boshida tez pasayadi, minimal qiymat orqali o’tadi va ko’tarila boshlaydi. Reaktsiyaga kirishish darajasi bo’yicha jarayonni shartli tarzda 4 zonaga bo’lish mumkin.

1-zona (qattiqlik darajasi S= 1 gacha) xom ashyo tarkibidagi to’yingan komponentlarning parchalanish birlamchi reaktsiyalarining ustunligi, asosiy komponenlar iqishining ortishi va pirolizning suyuq mahsulotlari chiqishining kamayishi bilan tavsiflanadi. Ikkilamchi mahsulotlarning chiqishi nisbatan kam. Qurilmada bu zonaga 780 – 810 ^oS temperaturalarda piroliz rejimi mos keladi.

2-zona (S = 1 dan 2-2,5 gacha) parchalanishning birlamchi reaktsiyalari tezliklarining ortishi bilan tavsiflanadi, bu suyuq mahsulotlar chiqishining kamayishidan ko’rininadi, ammo ikkilamchi reaktsiyalarning ustunligining ortishi boshlanadi. Vodorod, metan, etilen va butadienni chiqishining ortishi davom etadi. Propilen va butanlarning parchalanish tezligi ularning hosil bo’lish tezligiga tenglashadi, so’ngra undan ortib ketadi va bu mahsulotlarning chiqishi maksimal qiymat orqali o’tadi. Qurilmada bu zonaga 810 – 830 ^oS temperaturalarda piroliz rejimi mos keladi.

3-zona (S = 2-2,5 dan 5-6 gacha) birlamchi reaktsiyalarning amalda to’xtashi bilan tavsiflanadi. Ikkilamchi reaktsiyalar ustunlik qiladi. Metan va vodorodni chiqishining ortishi, propilen va butilenlarni chiqishining kamayishi davom etadi. Etilen va butadienning chiqishi maksimal qiymat orqali o’tadi. Suyuq mahsulotlar chiqishining egri chizig’i minimal qiymat orqali o’tadi va barqaror aromatik birikmalar hosil bo’lishi natijasida orta boshlaydi. Bu zonaga 830 – 850 ^oS temperaturalarda piroliz rejimi mos keladi.

4-zonada (S > 5-6) piroliz gazi tarkibida xom ashyo komponentlari (aromatik birikmalardan tashqari) amalda mavjud emas. Vodorod, metan, aromatik birikmalar (asosan benzol va toluol) ning chiqishi ortadi. Barcha boshqa mahsulotlarning chiqishi kamayadi. Olefinlar ishlab chiqarish uchun bu zona ahamiyatga ega emas.

Suyuq uglevodorodlarning minimal qiymatidan keskin ortiq qattiqlik darajalarida ishlash, zmeeviklarning tez kokslanib to’lishiga olib keladi, bu maqsadga muvofiq emasligi amalda isbotlangan. S > 3 da etilenning chiqishi sezilarli ko’paymaydi, boshqa olefinlarning chiqishi kamaya boshlaydi, shuning uchun qattiqlik darajasining maksimal qiymati 3,5 dan ortmaydi.

Reaktsiya zonasidagi bosim, aniqroq aytganda reatsiyaga kirishuvchi oqimning uglevodorod qismining partsial bosimi, piroliz jarayonining selektivligiga ta’sir etuvchi, muhim omil hisoblanadi. Etilen va boshqa quyi olefinlar birinchi kinetik tartibdagi birlamchi reaktsiyalar natijasida hosil bo’ladi, bu reaktsiyalar bo’yicha xom ashyoni reaktsiyaga kirishish darajasi bosimga bog’liq bo’lmaydi, biroq olefinlar, polimerlanish yoki kondensatlanish mahsulotlari hosil qilib, reaktsiyaga kirishidilar va ularning bu yo’nalishlar bo’yicha reaktsiyaga kirishish darajasi partsial bosimga proportsional bo’ladi. Reatsiyaga kirishuvchi oqimning uglevodorod qismining partsial bosimi, reaktsion zmeevikdagi va xom ashyoni suv bug’i bilan suyultirish (to’yintirish) bosimining yig’indisi sifatida aniqlanadi.

Zmeevikning chiqish joyidagi bosim bo’yicha zmeevikdagi aralashmaning bosimi haqida xulosa chiqariladi. Zmeevikning chiqish joyidagi bosimning pasayishi S₄ olefinlar va divinilning chiqishiga ijobiy ta’sir etadi. Etilenning chiqishi kam o’zgaradi, metanning chiqishi esa kamayadi. Zmeevikdan chiqish nuqtasida bosimning ko’tarilishi natijasida, suyuq mahsulotlarning yengil fraktsiyasi (pirokondensat) ning chiqishi ortadi, suyuq mahsulotlarning og’ir fraktsiyasining chiqishi esa, pirokondensatning chiqishiga nisbatan ortiq darajada ko’payadi.

Reaktsiya zonasida uglevodorodlarning partsial bosimi, ko’rsatib o’tilgan ikki omildan tashqari, reaktorning uzunligi bo’yicha oqimdagi bosimlar farqiga ham bog’liq bo’lib, u o’z navbatida xom ashyo sarfi va uning fizik xossalari, zmeevikning o’lchamlari va konstruktsiyasiga bog’liq bo’ladi.

Uglevodorod xom ashyosini suv bug’i bilan suyultirish (to’yintirish) uglevodorodlarni partsial bosimini belgilovchi, muhim va nisbatan yengil o’zgartirish mumkin bo’lgan omil hisoblanadi. Xom ashyoni bug’ bilan suyultirishning darajasining ortishi (uglevodorodlarning partsial bosimini pasayishi) bilan etilen, divinil va butanlarning chiqishi ko’payadi, ammo aromatik uglevodorodlar va metanning chiqishi kamayadi, ya’ni piroliz jarayonining selektivligi ortadi.

Uglevodorodlarni partsial bosimining propilenning chiqishiga ta’siri nibatan kamroq namoyon bo’ladi. Ehtimol, bu omil uning chiqishiga kam ta’sir ko’rsatar. Bunga piroliz zmeevigida propilenning nisbatan og’irroq mahsulotlarning hosil bo’lishi (bunga uglevodorodlarning yuqori partsial bosimi imkon beradi) yo’nalishidagina emas, balki atomar vodorod bilan ham reaktsiyaga kirishib, etilen hosil qilishi ham sabab bo’ladi (bu reaktsiyaga uglevodorodlarning past partsial bosimi imkon beradi).

Uglevodorodlarning suv bug’i bilan suyultirish darajasining ortishi bilan zmeevikda koks hosil bo’lishi kamayadi, chunki yuqori molekulyar birikmalar hosil bo’lishiga olib keluvchi ikkinchi va nisbatan yuqori kinetik darajadagi reaktsiyalarning tezligi kamayadi. Suv bug’ini berish, piroliz quvurlarining ichki yuzasida koks qatlami hosil bo’lish tezligini kamaytirgani sababli, ish tsikli davrida bosimlar farqi va quvurlar yuzasining temperaturasining o’sish tezligi kamayadi, uning quvurlarni koksdan tozalashgacha bo’lgan davri esa uzayadi. SHunday qilib, xom ashyoni bug’ bilan suyultirish (to’yintirish) hisobiga pirolizning qattiqlik darajasini va mos ravishda etilenning chiqishini, jarayonning selektivligini tushurmasdan, oshirish mumkin.

Etanning pirolizi uchun, bug’ bilan suyultirish (to’yintirish) ko’rsatkichining optimal qiymati 0,3-0,45 kg/kg ni tashkil etadi.

SRT-VI zmeevikning chiqish qismida bosim 70-80 kPa (ort.), reaktsiya zonasida bo’lish vaqti esa 0,345 s ni tashkil etadi.

2001 yili O’zbekistonning Qashqadaryo viloyati G’uzor tumanida ishlab chiqarish quvvati bo’yicha Osiyoda birinchi birinchi o’rida turuvchi tabiiy gazni qayta ishlovchi kompleks (SHGKM) ishga tushirildi.

SHGKM yiliga 3,9 mld. m³ tabiiy gazni qayta ishlab chiqaradi va quyidagi maxsulotlarni tayyorlaydi:

Polietilen granuli - 125 ming tonn,

Suyiltirilgan gaz - 137 ming torr,

Gaz kondnntsati - 100 ming tonn,

Oltingugurt granuli - 4 ming tonn,

Tozalangan gaz - 3,45 ming tonn.

SHGMK qayta ishlatilayotgan tabiiy gaz SHo’rtan plastidan chiqadigan 4.12 % mol etan ko’rinishidagi qayta ishlashga asoslangan.

Kompleksga kelayotgan gazning tarkibi:

Metan - 90 – 91 %,

Etan-etilen - 3 - 4 %,

Propan -0,7 – 0,85 %,

Butan -0,35 -0,45 %,

Pentan -0,15 – 0,25 %,

S-uglevodlar 0,25 - 0,35 %

SO₂ 2 – 3 %,

Azot 0.75 – 0,9 %,

Seravodorod 0.08 – 0,32 %.

Tabiiy gazni turli fraktsiyalarga ajratish uchun proliz (termik ajratish ) usulidan foydalaniladi. Proliz jarayoni 800 -900⁰S o’tadi va tabiiy gazni kerakli fraktsiyalarga ajratishga asoslangan.

Uglevodorodlar termik jihatdan beqaror birikmalar hisoblanadi. Qizdirish jarayonida ular nisbatan yengil birikmalar hosil qilib parchalanadi, bunda reaktsiyaning so’nggi mahsulotlari uglerod va vodorod hisoblanadi.

Piroliz jarayonida yuqori miqdorda olefinlar olishning termodinamik imkoni alohida uglevodorodlarning, yuqori temperaturalargacha qizdirish jarayonida, termik barqarorligining turlicha bo’lishiga asoslangan.

650 ^oS gacha bo’lgan temperaturalar oralig’ida xom ashyoning boshlang’ich komponentlari, 650-900 ^oS oralig’ida – olefinlar, 900-1050 ^oS oralig’ida atsetilen uglevodorodlari, 1050 ^oS dan yuqori temperaturalarda – uglerod va vodorod yuqori barqarorlikga ega. Keltirilgan chegaralar ma’lum darajada shartli hisoblanadi.

Qurilmada etanning pirolizi 810-850 ^oS temperaturalar oralig’ida olib boriladi. Jarayonning temperatura rejimi mavjud pirolizga uchratiladigan xom ashyo bilan aniqlanadi. Piroliz gazining zmeevikdan chiqish temperaturasi belgilovchi temperatura hisoblanadi. Etanning konversiya darajasi temperaturaga to’g’ri proportsional, shuning uchun temperatura rejimini o’zgartirish yo’li bilan, pechga beriladigan xom ashyo miqdorini (tsiklga qaytariladigan etanni hisobga olgan holda) tartibga solish mumkin.

Xom ashyoning 1 % ning konversiya (pirolizga uchrashi) temperaturasi piroliz reaktsiyasining shartli boshlanish temperaturasi hisoblanadi, bu etan uchun 750 ^oS ga to’g’ri keladi, shuning uchun piroliz zmeevikini, turli vazifalarni bajaruvchi, bir necha zonaga bo’lish mumkin.

Aytilganlardan ko’rinib turibdiki jarayon tezlik bilan o’tganligi sababli uni zamonaviy o’lchash va rostlovchi qurilmalar yordamida avtomatik boshqarishni tashkil etaman.

Bitiruv ish tarkibi quyidagicha:

1. 
   Kirish.
   
   1. 
      1.1.Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishe
      
   2. 
      1.2.SHo’rtan gaz kimyo majmuasi.
      
   3. 
      1.3.Masalani qo’yilishi.
      
2. 
   2.1.Etilen gazini ishlab chiqarishni avtomatlashtirish.
   

2.3. Proliz jarayonini aktiv eksperement yordamida modelini tizish.

2.4. Bo’lim xulosasi.

3. 3.1 Mantiqiy qurilmalar yordamida texnologik jarayonlarni boshqarish usuli.

3..2 Xulosa.

4. Foydalanilgan adabiyotlar.

2. Asosiy qism

2.1. Kanditsion- Etilen olish jarayonini avtomatlashtirish

Tabiiy gaz asosan uglevod va vodorod brikmasidan xosil bщladi, uglevodorodlar termik jihatdan beqaror birikmalar hisoblanadi. Qizdirish jarayonida ular nisbatan yengil birikmalar hosil qilib parchalanadi, bunda reaktsiyaning so’nggi mahsulotlari uglerod va vodorod hisoblanadi.

Piroliz jarayonida yuqori miqdorda olefinlar olishning termodinamik imkoni alohida uglevodorodlarning, yuqori temperaturalargacha qizdirish jarayonida, termik barqarorligining turlicha bo’lishiga asoslangan.

650 ^oS gacha bo’lgan temperaturalar oralig’ida xom ashyoning boshlang’ich komponentlari, 650-900 ^oS oralig’ida – olefinlar, 900-1050 ^oS oralig’ida atsetilen uglevodorodlari, 1050 ^oS dan yuqori temperaturalarda – uglerod va vodorod yuqori barqarorlikga ega. Keltirilgan chegaralar ma’lum darajada shartli hisoblanadi.

Piroliz jarayonida boradigan kimyoviy reaktsiyalarning mexanizmi yetarli darajada murakkab va ularning murakkablik darajasi, piroliz uchun olinadiga uglevodorodlarning molekulyar og’irligi va konversiya darajasining ortib borishi bilan, ortadi.

Piroliz jarayonida boradigan reaktsiyalarni ikki bosqichga bo’lish mumkin.

Etilen konversiyasi bo’yicha jarayonining qattiqligini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

S=2,3 lg 1/(1-x) bunda: x – xom ashyoning konversiya darajasi.

Piroliz jarayonining qattiqligining ortishi bilan doimo vodorod va metanning chiqishi ortadi, etilenning chiqishi ko’paymaydi, hatto birmuncha kamayadi.

Jarayonining teng qattiqlik darajasi, temperatura va reaktsiya zonasida bo’lish vaqtining turli qiymatlarida birga qo’shib olib borishda, bir xil reaktsiyaga kirishish darajasiga mos keladi, ammo bunda hosil bo’ladigan piroliz mahsulotlarining tarkibi turlicha bo’ladi.

Piroliz jarayonining qattiqlik darajasi, iqtisodiy jihatdan kelib chiqib, ko’plab omillarni hisobga olgan holda tanlanadi, ammo jarayonning quyidagi bog’liqliklariga rioya qilinadi (qattiqlik darajasiga bog’liq holda).

Etilen va parchalanishning nisbatan og’ir mahsulotlarning chiqishi maksimal qiymat orqali o’tadi. Vodorod va metanning chiqishi bir tekis ko’tariladi.

2-zona (S = 1 dan 2-2,5 gacha) parchalanishning birlamchi reaktsiyalari tezliklarining ortishi bilan tavsiflanadi, bu suyuq mahsulotlar chiqishining kamayishidan ko’rininadi, ammo ikkilamchi reaktsiyalarning ustunligining ortishi boshlanadi. Vodorod, metan, etilen va butadienni chiqishining ortishi davom etadi. Propilen va butanlarning parchalanish tezligi ularning hosil bo’lish tezligiga tenglashadi, so’ngra undan ortib ketadi va bu mahsulotlarning chiqishi maksimal qiymat orqali o’tadi.

Etilen ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish.

Tabiiy gaz asosan uglevod va vodorod brikmasidan xosil bщladi, uglevodorodlar termik jihatdan beqaror birikmalar hisoblanadi. Qizdirish jarayonida ular nisbatan yengil birikmalar hosil qilib parchalanadi, bunda reaktsiyaning so’nggi mahsulotlari uglerod va vodorod hisoblanadi.

Piroliz jarayonida yuqori miqdorda olefinlar olishning termodinamik imkoni alohida uglevodorodlarning, yuqori temperaturalargacha qizdirish jarayonida, termik barqarorligining turlicha bo’lishiga asoslangan.

650 ^oS gacha bo’lgan temperaturalar oralig’ida xom ashyoning boshlang’ich komponentlari, 650-900 ^oS oralig’ida – olefinlar, 900-1050 ^oS oralig’ida atsetilen uglevodorodlari, 1050 ^oS dan yuqori temperaturalarda – uglerod va vodorod yuqori barqarorlikga ega. Keltirilgan chegaralar ma’lum darajada shartli hisoblanadi.

Piroliz jarayonida boradigan kimyoviy reaktsiyalarning mexanizmi yetarli darajada murakkab va ularning murakkablik darajasi, piroliz uchun olinadiga uglevodorodlarning molekulyar og’irligi va konversiya darajasining ortib borishi bilan, ortadi.

Piroliz jarayonida boradigan reaktsiyalarni ikki bosqichga bo’lish mumkin.

Etilen konversiyasi bo’yicha jarayonining qattiqligini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

S=2,3 lg 1/(1-x) bunda: x – xom ashyoning konversiya darajasi.

Piroliz jarayonining qattiqligining ortishi bilan doimo vodorod va metanning chiqishi ortadi, etilenning chiqishi ko’paymaydi, hatto birmuncha kamayadi.

Jarayonining teng qattiqlik darajasi, temperatura va reaktsiya zonasida bo’lish vaqtining turli qiymatlarida birga qo’shib olib borishda, bir xil reaktsiyaga kirishish darajasiga mos keladi, ammo bunda hosil bo’ladigan piroliz mahsulotlarining tarkibi turlicha bo’ladi.

Piroliz jarayonining qattiqlik darajasi, iqtisodiy jihatdan kelib chiqib, ko’plab omillarni hisobga olgan holda tanlanadi, ammo jarayonning quyidagi bog’liqliklariga rioya qilinadi (qattiqlik darajasiga bog’liq holda).

Etan-etilen parchalanishning nisbatan og’ir mahsulotlarning chiqishi maksimal qiymat orqali o’tadi. Vodorod va metanning chiqishi bir tekis ko’tariladi.

2-zona (S = 1 dan 2-2,5 gacha) parchalanishning birlamchi reaktsiyalari tezliklarining ortishi bilan tavsiflanadi, bu suyuq mahsulotlar chiqishining kamayishidan ko’rininadi, ammo ikkilamchi reaktsiyalarning ustunligining ortishi boshlanadi. Vodorod, metan, etilen va butadienni chiqishining ortishi davom etadi. Propilen va butanlarning parchalanish tezligi ularning hosil bo’lish tezligiga tenglashadi, so’ngra undan ortib ketadi va bu mahsulotlarning chiqishi maksimal qiymat orqali o’tadi.

Rasm -4. Kanditsion –etilen olish jarayonini avtomatik boshqarish tizimini funktsional chizmasi

J-1

№	O’lchanayotgan qiymat	O’l.qiymat tafsifi.	Qurilma o’rnat joy.	O’lchovchi va rostlovchi Qurilmalar tafsifi.	Soni.
1 – 1	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Termppara, TXAU METRAN 271-Exd, Cig. 4- 20 mA	1
1 – 2	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
1- 3	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Elektron ijrochi mexanizm, OVN TRM-212	1
2- 1	Bosim, 500 mRa.	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
2 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
2- 3	Bosim 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Elektron ijrochi mexanizm, OVN TRM-212	1
3 – 1	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Termppara, TXAU METRAN 271-Exd, Cig. 4- 20 mA	1
3 – 2	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
4 – 1	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Termppara, TXAU METRAN 271-Exd, Cig. 4- 20 mA	1
4 – 2	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
4- 3	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Elektron ijrochi mexanizm, OVN TRM-212	1
5- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
5 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
5- 3	Bosim 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Elektron ijrochi mexanizm, OVN TRM-212	1
6 – 1	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Termppara, TXAU METRAN 271-Exd, Cig. 4- 20 mA	1
6 – 2	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
7 – 1	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Termppara, TXAU METRAN 271-Exd, Cig. 4- 20 mA	1
7 – 2	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
8- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
8 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
9 – 1	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Termppara, TXAU METRAN 271-Exd, Cig. 4- 20 mA	1
9 – 2	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
10- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
10 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
11 – 1	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Termppara, TXAU METRAN 271-Exd, Cig. 4- 20 mA	1
11 – 2	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
12- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
12 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
13- 1	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	Joyida.	Termppara, TXAU METRAN 271-Exd, Cig. 4- 20 mA	1
13 -2	Xarorat 900 oS	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
14- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
14 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
14- 3	Bosim 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Elektron ijrochi mexanizm, OVN TRM-212	1
15- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
15 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
16- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
16 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
17- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
17 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
18- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
18 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
19- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
19 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
20- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
20 -2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
22- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
22-2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1
23- 1	Bosim, 500mRa	Agressiv emas.	Joyida.	Intel.datchik davleniya. Metran 150- AS, 0-500 kpa. Aniq sinifi 0.5 %.	1
23-2	Bosim 500 mRa.	Agressiv emas.	SHitda.	O’lch. rostlovchi elekt. Qurilma,OVEN TRM10. Interfeysom RS-485 Aniq sinifi 0.5 %.	1

2.2. Avtomatik rostlash tizimini hisoblash

Avtomatik boqarish tizimi bu qurilma, o’lchovchi priborlar, rostlagich va ijrochi qurilmato’plamidan iborat bo’lib, ularni tizim sifatida yeg’ganda ma’lum qoidalarga rioya qilish kerak. Tizimni yeg’gandan so’ng rostlagich koeffitsienlarini tanlash kerak, bu tanlovni tizimni optimallashtirish yoki rostlagich koeffitsientlarini optimal rejimini xisoblash deyiladi. ABT –hisoblash deganda asosiy maqsad chiqish qiymatini biror talab etilgan kattalikda ushlab turish degani, biror parametrni kerakli qiymatda ushlab turish, ya’ni uni boshqarish demakdir. Boshqarishning boshqarishning asosiy vazifasi tizimga ta’sir etayotgan kutilmagan g’alayonlar ta’sirini tezlik bilan yo’qqa chiqarishdir. Bu jarayonni tashkil etish uchun rostligich ishlatiladi.

Rostlagich unumli va maqsadli ishlashi uchun uning koeffitsientlari (Kr, Ti, Td va x.k.) qiymatini to’g’ri tanlash kerak. Hozirgi kunda bu ABT blok sxemasini kompyuterda MATLAB yordamida yechish mumkin. Bu sxema ko’rilayotgan tizimni to’la akslantirishi uchun tizim ob’ektini (qurilmani) o’tish funktsiyasini bilishimiz kerak. Qurilma o’tish funktsiyasi w(k) topish uchun SHGK oldingi yillardagi axborotdan kerakli qiymatlarni oldimva tabl. 6. jamladim. tablitsasini yozibolamiz.

J-2

N	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
T, sek	0	5	10	15	20	25	30	35	40	45
T1	856	865	870	875	882	886	890	894	893	896
T2	858	857	863	869	874	882	888	892	900	902
T3	854	858	863	868	876	882	886	891	898	902
Tcp	856	862	866	870	874	878	887	893	895	900

. Olingan tajriba, qurilma o’tish jarayoni chizmasi asosida xulasa qilishimiz mumkinki, qurilma birinchi darajali aperiodik zveno [ 12 ].

Qurilmaning diffrentsial tenglama ko’rinishida ifodalash mumkin.

W(p) = T₀ y = kx

Boshqarish tizimlarida komptorlar ishlatilayotgani uchun qurilma modelini uzatuvchi funktsiya orqal belgilayman[ 12 ].

W( p) =

O’tish funktsiyadagi k va T_o koeffitsienlarni rasm.9 yordamida aniqlayman .

Bu koeffitsientni topish usuli adabiyotlarda ko’rsatilgan [12,13]. Koeffitsientlarning ыiymatini topish uchen ыurilma щtish jarayoni chizmasi (s) foydalanaman. S – chizma ning eng o’zgaruvchan nuqtasiga urinma o’tkazaman.

Qurilmaning kuchaytirish koeffitsientini

= 0.85. K_p= 0.85

Uzatish (razgon) vaqti Quyidagi fomula yordamida aniqlayman.

= 4.2

O’tish funktsiyasi