1
11-amaliy mashg’ulot: Elektron ossillografii o’rganish. (2 soat)
Reja:
1. Elektron ossillografning tuzilishi.
2. Elektron ossillograf ishlash prinsipi va undan foydalanish
Ossillografning strukturaviy sxemasi
Ossillografning soddalashtirilgan strukturaviy
sxemasi 2.1- rasmda berilgan.
Tadqiq qilinayotgan signal kuchaytirgich Y kirishiga atlenyuator orqali beriladi.
Signal kuchaytirgich chiqishidan ENT ning nurni vertikal og'dirishi plastinalariga
beriladi. Attenyuator katta ampliiurialariga ega bo'lgan signallar bilan ishlashda
zarurdir.
Nurning gorizantal yo'nalishida ko'chishi uchun Yoyish generatorI xizmat qiladi,
undan kuchlanish kuchaytirgich X orqali gorizontal og'dirish plastinasiga keladi.
Yoyish generatorini boshqarish uchun yoyishni
ishga tushurish qurilmasi qurilmasi ko'zda
tutilgan. yoyish generatorini, ganda, uzish va P
2
pereklyuchatelni pastki umsignalni Xning kirishi
orqali gorizantal og'dirish plastinalariga berish
mukin.
Tadqiq
qilinayotgan
signalning
ossillogrammasini hosil qilish uchun ENT
ekranidagi yorug' dog'ning gorizontal va vertikal
yo'nalishlardagi harakatini boshqarish lozim.
Dog'ning vertikal yo'nalishda ko'chishi signal bilan,
gorizontal yo'nalishda ko'chishi esa yoyish
kuchlanishi bilan amalga oshiriladi. Yoyish
generatori arrasimon shakldagi tebranishlar ishlab chiqaradi (2.2- rasm)
2
Grafikning а—с uchastkasida yoyish kuchlanishi chiziqli o'sadi. uуо minimal
qiymatidan maksimal qiymatigacha o'zgarishiga ketadigan vaqt Tto'g' yoyishning
to'g'ri yo'li vaqti deb ataladi. Ttes vaqt davom etadigan c-d uchastka yoyishning
teskari yo'liga mos keladi. Tto'g' va Ttes vaqtlar yoyish vaqti Tyo ni tashkil etadi.
Agin ni, signalni vertikal og'dirish plastinalaridan uzib, gorizantal og'diruvchi
plastinalaiga berilsa, ENT ning elektron dastasi faqat gorizontal tekislikda og'adi.
Bunda ekrandagi yorugianuvcln dog' ushbu ketma-ketlikda ko'chadi. Maksimal
manfiy kuchlanisli da (2.3-rasmdagi a nuqta) yorug'lanuvchi dog' ekranda eng
chetki chap vaziyatni (a' nuqta) egallaydi. u
уо
chiziqli oshib borganidu dog' sekin-
asta b' nuqtaga ko'chadi va u
уо
ning qutbi o'zgarganligidan so'ng c’ nuqtaga
ko'chadi. a'—c' uchastkada dog'ning harakat tezligi o'zgarmas bo'ladi, chunki u
chiziqli qonun bo'yicha o'sadi va
asosan dog'ning ekranda
ko'chishi va plastinkalaga qo'yilgan kuchlanish orasida chiziqli og'lanish mavjud. c'
nuqtaga yetganidan so'ng, dog' teskari yo'nalishda ko'cha boshlaydi.
Teskari yurish T
tes
> T
to'g '
vaqtda amalga
oshadi, shu sababli dog'ning teskari yo' nalishda
harakat tezligi jiddiy kattadir. Dog'ning teskari yu-
rish vaqtidagi harakat trayekto- riyasi 2.1-rasmda
shartli ra- vishda biroz pastga ko'chirilgan shtrixli
chiziq bilan ko'rsatil- gan. Aslida nur teskari
tomonga
o'sha
yo'nalishda
harakatlanadi.
Ossillogrammani hosil qilish uchun u
p
ning to'g'ri
yurish uchast kasida (a—c) chiziqliligi muhim
ahamiyatga ega, teskari yurish yo’li (c-d)da u
r
ning
shakii prinsipial ahamiyatga ega emas. Muhimi,
teskari yurish yo'li vaqtini iloji boricha
minimallashtirish kerak.
Shunday qilib, ni gorizontal plastinalarga
berilishida x o'qi bir vaqtda vaqt o'qi t ham bo'ladi,
shu bilan birga yorug'lanuvchi, dog'ning harakat tezligi a’ – c’ uchastkada o'zgarmas
bo'lganida to'qi bo'yicha masshtab o'zgarmas bo'ladi. shaklining to'g'ri yurish
intervalida buzilishi yoyilishining nochiziqligini yuzaga keltiradi, bu esa dog'ning
ekran bo'ylab notekis harakat tezligida va ossillogrammaning buzilishida namoyon
bo'ladi. Harakatning notekisligi x o'qi bo'yicha masshtabning notekisligini yuzaga
keltiradi, bu esa signal parametrlarini baholashni qiyinlashtiradi.
Ikkita yoyish kuchlanishi (u
уо
) va signalning (u
yo
) mos ravishda x va у
plastinalarda ta'siri ostida ENT ekranida tasvirning hosil bo'lishi 2.4-rasmda
ko'rsatilgan. Ossillogrammani yasashda arrasimon yoyish kuchlanishining davri
signal davriga teng. Teskari yo'l davri esa nolga teng bo'ladi, deb qabul qilingan.
Yoyish davri chegaralari 2.4-rasmda t
0
, t
1
t
2
, t
3
va t
4
bilan belgilangan to'rtta teng
intervalga bo'lingan. t
0
momentda u
s
= 0, иyo maksimal manfiy qiymatga ega va
3
yorug' a nuqtada joylahgan signal kuchlanishi maksimal musbat qiymatlarga ega
kuchlanish qulochining 1/4 ga teng va dog' ENTekranida c, d va ye nuqtalarning
vaiyatlarini yo'l bilan topish mumkin.
Yoyish tugallanganidan so'ng, yorug'lanuvchi dog’ e -a chiziq bo'yicha oniy
ravishda boshlang'ich holatiga qayta (2.4-rasmda T
es
nolga teng deb qabul qilingan).
Dog'ning to’g’ri va teskari yo'llari vaqtidagi harakati strelkalar bilan ko'rsatilgan.
Yoyishning navbatdagi sikllarida ossitlogrammaning hosil bo'lgan yana shunday
bo'ladi, shu bilan birga ossiliogrammaning barcha nuqtalari 4-rasmdagi
ossiliogrammaning mos nuqtalari bilan ustma ust tushadi. Shunday qilib, kuzatuvchi
ekranning bir xil joylangan qo'yilgan ossillogrammalar seriyasini ko'radi. Ko'rish
obrazida qayd qilingan bunday birlamchi ossillogrammalar soni yoyish davriga
lyuminoforning so'ng yorug'lanish uzunligiga (davomiyligiga) va odamning ko'rish
xotirasiga bog'liq.
Ayrim ossillogrammalarning ustma-ust qo'yilishi va qo'zg'almas tasvirning
hosil bo'lishi 2.4-rasmni tuzishda qayd qilingan shartga, chunonchi T
s
= T
yo
bo'lishiga bog'liq. Bu holda istalgan davriy signal vaqt bo'yicha intervallarga
bo'linadi va ularnning chegaralarida signal «kesmalari» to'la bir xil (identikdli) va
ossillogrammalar bir-biriga yotqizilganida yagona qo'zg'almas tasviri hosil bo'ladi.
T
yo
= nT
s
bo'lganda ham ossiliogrammaning tasvm shunga o'xshash hosil bo'ladi.
Agar n — butun son bo'lsa, u holda yoyishning bitta davrida signalning rosa n ta
davri joylashadi Ossillogramma 2.4-rasmda tasvirlangan ossillogrammadan
signalning x o'qi bo'ylab qo'yilgan davrlari soni (2, 3 va undan ko'p) bilan farq qiladi.
T
yo
= nT
s
sharti yoyilish davri T
yo
ni signalning karr.ih davriga teng qilib tanlash
zarurligini bildiradi.
4
Yoyish va signal chastotalarining karraligi
buzilganida ossillograf il ekranida tasvirning
shakllanishi 2.5-rasmda ko'rsatilgan. Siiiiisonl.il
shakldagi tebranishdan iborat signal davri (2.5- a
rasm) T
s
> T
yo
. Yoyishning birinchi siklida (2.5-b
rasm) ekranda ossillografning sinusoidaning oa
nuqtalar orasidagi kesmasi, ikkinchi siklida kesma
bilan, uchinchisida bc kesma bilan va h.k.
tasvirlanadi. 1, 2, 3, 4 ossilogrammalarning ketma-
ket paydo bo’lishi 2.5-rasmda strelka bilan
ko’rsatilgan yo’nalishida tasvirning xarakatlanish
tasavurini beradi. Yoyish davri signal davridan
qancha katta bo’lsa ossilogrammalarning xarakat
tezliki shuncha kattadir. T
s
< T
yo
bo’lganda
ossilogramma qarama qarshi yo’nalishda, ya’ni
o’ngdan chapga tomon xarakatlanishini ko’rsatish
mumkin. Shunday qilib qo’zg’almas ossilogrammani
xosil qilish uchun yoyish davrini (chastotani) signal davriga (chastotasiga) karrali
ilib olish zarur. Ossilograf konstruksiyasida bunday imkoniyat nazarda tutilgan.
Biroq yoyish chastotasini oddiy tanlash yetarli emas. Signal va yoyish kuchlanishlari
turli manbalardan kelishi sababli va generatorlarning noturg’unligi tufayli biror
vaqtdan so’nh o’rnatilgan davrlar tengligi buziladi. Bunday masala ossilograf yoyish
generatorini tadqiq qilinayotgan signal chastotasi bilan yoki chastotasi tadqiq
qiliayotgan signal chastotasiga (karrali) teng bo’lgan maxsus signal bilan
sinxronlash signalining uzatilishi ko’rsatilgan, bunda sinxronlash signali yoyishni
ishga tushirish qurilmasiga kuchaytirgich У dan keladi, bu tashqi sinxronlash
rejimidir. 2.1-rasmda yoyisli generatorini ENT modulatori bilan ulovchi zanjir ko'rsa
tilgan. Bu zanjir yoyilmaning teskari yo'li e- c-a da elektron dastani yopish
(berkitish) uchun xizmat qiladi. Teskan yo'l chizig'i ekranda xalaqitm yuzaga
5
keltiradi. Т
tes
= 0 bo'lgan ideal holatda nur e nuqtadan a nuqtaga bir omla ko'chadi
va teskari yurish chizig'i yorqinligi nolga teng bo'lishi kerak. Amaliyotda teskari yo'l
vaqti uzunligi nolga teng bo'lishi mumkin emas, elektron nur teskari yo'l vaqtida
chekli tezlik bilan ko'chadi va aniq ko'rinadigan teskari yurish yo'lini yuzaga
keltiradi Shu sababli ossillograflarda elektron nurni teskari yo'l vaqtida majburiy
yopish (o'chirish) qo'llaniladi, buning uchun yopish generatoridan trubka
modulatoriga maxsus so'ndiruvchi impulslai beriladi. Turli tipdagi ossillograflarning
strukturaviy sxemalari bir biridan ba'zi jihatlari bilan farqlanishi mumkin, biroq
ular 2.6-rasmda tasvirlangan umumlashgan sxemaga asosan mos keladi Ossillograf
uchta kanal X, Y va Zga ega. Y kanal vertikal og'ishni boshqaradi va attenyuator,
dastlabki va oxirgi kuchaytirgichlar, sekinlatish liniyasiga ega. Sekinlatish liniyasi
signalni sekinlashtirish uchun xizmat qiladi, bu esa ba’zan impulsli signallarni
kuzatishda zarurligi keyinroq ko'rsatiladi.
6
X kanal kirish pereklyuchateliga (ulab-uzgich). kuchaytirgich X, ishga
tushirish qurilmasi, yoyish generaton va oxirgi kuchaytirgich Y ga ega. Kirish
pereklyuchateli yo sinxronlash signalini dastlabki kuchaytirgich Y dan ulanishini,
yoki signal chiqish qisqichi X dan berilishini ta'minlaydi. X ning kirishiga yo tashqi
sinxronlash signali, yoki tadqiq qilinayotgan signal berilishi mumkin. Ossillograf
yoyish generatori bilan ishlayotganda P
1
va P
2
pereklyuchatellar pastki holatiga
o'rnatiladi, sinxronlash signali yoyishni ishga tushirish qurilmasiga keladi. oxirgi
kuchaytirgichdan arrasimon kuchlanish ENT ning x plastinalariga keladi. P
1
va P
2
, ni
yuqori holatiga o'rnatilganida yoyish uziladi. Bu holda signal chiqish X dan kirish
pereklyuchatellari va kuchaytirgichlar kaskadi orqali ENT ga keladi.
Kanal Z ENT nurining yorqinligini boshqarish uchun xizmai qiladi. U
kuchaytixgich-cheklagich va nur yorqinligini boshqarish qurilmasini o'z ichiga oladi.
Signal uning chiqishidan ENT modulyatoriga keladi. Signal parametrlarini
oichashlar aniqligini oshirish uchun ossillograf tarkibiga amplituda va davoinivlik
kalibratori kiritiladi. Kalibrator signali, odatda, ossillografning old paneliga
chiqarilgan bo'ladi va ulash kabeli yordarnida kanal Y kirishiga berilishi mumkin.
| 