7-MAVZU: TA‘LIM MAZMUNI.
1.
Ta‘lim mazmuni haqida tushuncha
2.
Ta‘lim mazmunini belgilovchi me‘yoriy hujjatlar.
3.
O‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish
Mavzu uchun tayanch so‘zlar:
Ta‘lim mazmuni, aqliy va jismoniy tarbiya, davlat ta‘lim standartlari, o‘quv
reja, dastur, darsliklar, kasb-hunar ta‘limi.
Adabiyotlar.
1. Islom Karimov. «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida». –
T.: «O‘zbekiston» 1995 yil.
2. Islom Karimov. «O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqlolining
asosiy tamoyillari». – T.: «O‘zbekiston».
3. S.Tursunov, B.Nishonaliyev «Pedagogka». «O‘qituvchi» nashriyoti. T.1996 yil.
4. M. Abdurasulov. «O‘zbek ma‘rifatparvar shoirlari ilm ma‘rifat haqida». T.
«O‘qituvchi» 1981 yil.
5. O‘.Aliqulov, R.Omonboyev. Jomiy va davoniy ta‘lim tarbiya haqida. T.
«O‘qituvchi» 1981 yil.
Ta‘lim mazmuni haqida tushuncha
Ta‘limning mazmuni uning vazifalaridan kelib chiqadi. Ta‘limning mazmuni
ilmiy bilimlar, ko‘nikma va malakalar tizimidir. O‘quvchi ilmiy bilim, ko‘nikma
va malakalarni egallash jarayonida aqliy va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiradi,
dunyoqarashi, ahloqi shakllanadi, hayotga, mehnatga tayyorlanadi. Ta‘lim
mazmuniga insoniyat to‘plagan barcha ijtimoiy tajribalar kiradi. Uning mazmuni,
xajmi, ijtimoiy tuzumning iqtisodiy talab va ehtiyojlari, fan-texnika taraqqiyoti
darajasi bilan belgilanadi. Ya‘ni uning mazmuniga tabiat, jamiyat, inson va uning
tafakkuri haqidagi bilimlar, hozirgi zamon fani, texnikasi, madaniyati, ishlab-
chiqarishdagi yangiliklar kiritiladi. Ta‘limning mazmuni o‘zgaruvchan, u doimo
yangilanib turadi.
Bugungi kunda ta‘limning mazmuni O‘zbekiston Respublikasining «Ta‘lim
to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi» da belgilangan
vazifalardan kelib chiqadi. Ta‘lim mazmuni jamiyat umumiy o‘rta ta‘lim oldiga
qo‘yayotgan talab-buyurtma asosida belgilanishi kerak. Ya‘ni shakllanayotgan
inson nimani bilishi, o‘rganishi, qanday insoniy fazilatlarga ega bo‘lishi haqidagi
savollarga javob berishi kerak.
Ta‘lim jarayoni o‘quvchilarda: bilimdonlik, mustaqil fikrlash, ijodkorlik,
tirishqoqlik, tashabbuskorlik, ziyraklik, intizomlilik, qiziquvchanlik kabi xislatlarni
shakllantiradi. Tabiat, jamiyat, inson va uning tafakkuriga munosabati ham ta‘lim
mazmunini belgilashga, ta‘lim olishga yordam beradi. O‘quvchi o‘zida
shakllangan munosabatlarga asoslanib tevarak-atrofdagi narsalarni, voqyealarni
baholaydi; oq-qorani ajratadi, ilmiy va g‘ayriilmiy hodisalarning farqiga boradi.
Ta‘lim mazmuniga kiritilgan o‘quv materiali yuqori ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega bo‘lishi, ta‘lim jarayonining imkoniyatlariga mos bo‘lishi (ta‘limni
tashkiliy shakllari, qonuniyatlar, tamoyillari, usullari, o‘quvchilarning umumiy
rivojlanishi darajalariga, maktabning o‘quv-metodik hamda moddiy holati hisobga
olinishi) lozim.
Shuningdek, ta‘lim mazmunini belgilashda maktabda o‘qitiladigan barcha
fanlarning o‘ziga xos hususiyatlari va fanlararo aloqa hisobga olinishi shart.
Ta‘lim mazmuni ilmiy asoslagan DTS, o‘quv rejalari, dasturlari va darsliklarida
ifodalanadi. Xususiy metodika nuqtai nazari bo‘yicha «ta‘lim» aynan bir o‘quv
fani asosida o‘qitish va o‘qish faoliyatlarini birgalikda amalga oshirishni anglatadi.
Pedagogika fani nuqtai nazaridan qaralganda esa «ta‘lim» o‘qituvchi va
o‘quvchi ta‘sirining majmui bo‘lib, uning natijasida o‘quvchining aqliy salohiyati
(intellekti), ruxiyatini rivojlantirish ma‘nosini bildiradi.
Bilim-tabiatda, jamiyatda, inson ongida amal qilinadigan qonuniyatlarning
turli belgilar (masalan, yozuv) vositasida moddiylashtirilgan ko‘rinishidir. Bilimlar
qarash, g‘oya, ta‘rif, qoida, aniqlik, aksioma, teorema, omil va boshqa shakllarda
beriladi;
Ta‘lim jarayoni tarkibiga ko‘ra, o‘ta murakkab didaktik hodisadir. Agar bu
jarayonga o‘qituvchi faoliyati nuqtai nazaridan yondoshsak, «o‘qitish jarayoni»,
o‘quvchilar faoliyati nuqtai nazaridan, esa «o‘quv jarayoni» iboralari ishlatiladi.
O‘qitish eng qadimiy faoliyat turlaridan biridir. U mehnatning ijtimoiy
taqsimlanishi natijasida alohida kasb sifatida ajralib chiqqan. Kishilar o‘qituvchilik
kasbiga maxsus tayyorlanadi.
Ta‘lim ma‘lum bosqichlar asosida amalga oshiriladi: o‘rganiladigan narsa-
hodisalarni bevosita yoki bilvosita idrok etish; oldin o‘rganilgan bilimlarni
xotiraga, ya‘ni esga tushirish; bilimlarni amalda qo‘llash, fikrlash, ularning
umumiy va xususiy alomatlarini ajratish.
Hozirgi an‘anaviy maktabda asosiy e‘tibor bilimlarni o‘zlashtirishga,
ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga qaratiladi. Bu o‘quv- tarbiya jarayonini
tashkil etish tajribasining eng zaif tomonidir. Ma‘lumot mazmunining barcha
elementlariga rioya qilib, ta‘lim jarayonini tashkil etish yo‘li bilangina har
tomonlama rivojlangan yoshlarni еtishtirib chiqarish mumkin. Ta‘limning asosiy
mazmunini uning vazifalari oydinlashtirib beradi. Asosiy vazifalarga aqliy tarbiya
bilan bog‘lik bo‘lgan vazifalar kiradi. Bu vazifalar ichiga ilmiy va texnikaviy
bilimlar, hamda ular bilan bog‘lik bo‘lgan malaka va ko‘nikmalar bilan
qurollantirish, ajdodlarimiz qoldirgan tarixiy va madaniy qadriyatlarda hayotning
ma‘nosi, jamiyatda insonning tugtan o‘rni, ta‘lim-tarbiyasi, odob - axloqi haqidagi
xikmatli fikrlar borki, bular bugungi halq ta‘limi taraqiyoti uchun va milliy maktab
yaratishi borasida yoshlarimizda insonparvarlik, poklik, imon-ye‘tiqod, muruvvat,
vatanparvarlik, mehnatsevarlik, millatlararo do‘stlik munosabatlari, qaxramonlik,
mardlik singari tuyg‘ularini tarbiyalaydi.
Ta‘limni standartlashtirish-insoniyatning ijtimoiy ongida ro‘y bergan tub
o‘zgarishlar tufayli kelib chiqqan zaruratdir. Chunki, axborotlar almashinuvi
maksimal chegaraga еtgan davrimizda dunyoning bir burchagida yashayotgan kishi
ikkinchi qutbda sodir bo‘layotgan voqyealarni bilibgina qolmay, ularning ne
boisdan aynan shu tarzda ro‘y berganini anglashi va his qilishi zarurdir. Bir
sayyorada bir vaqtda yashab turib, bir-birini tushunmaslik ba‘zan insonlar
o‘rtasidagi munosabatlarni boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yishi mumkin. Shuning
uchun ham iqtisodiy axvoli va taraqqiyot darajasi turlicha bo‘lgan davlatlarda
yashovchi barcha kishilarning fikrlash darajasini iloji boricha bir xil holatga
keltirish extiyoji paydo bo‘ldi. Bu holat ta‘lim standartlari deb atalmish
tushunchani yuzaga chiqardi.
Standart-ta‘limda yaratilgan me‘yoriy reja, dastur, darsliklarni o‘zlashtirish
ekvivalenti, ya‘ni ta‘lim mazmunini o‘zlashtirish darajasidir. Standartni ishlab
chiqishda o‘quvchini haddan tashqari zo‘riqtirib yubormaslik talablariga rioya
qilish, ya‘ni u o‘quvchi yoshiga mos, uni o‘zlashtirishga qurbi etadigan darajada
bo‘lishi kerak. Bunda albatta, ta‘lim oluvchining qiziqishi, xoxishi, extiyoji
hisobga olinishi lozim. Ta‘lim standartlarini o‘zlashtirishda shaxsga muhim
ahamiyat berilishi, unga yakka tartibda yondashilishi maqsadga muvofiqdir.
Standartlarni o‘quv jarayoniga tatbiq etishdan oldin o‘ta puxtalik bilan tajriba-
sinovdan o‘tkaziladi va shu asosda bosqichma-bosqich o‘quv jarayoniga kiritib
boriladi.
Davlat va jamiyat ta‘lim muassasalari oldiga muayyan ijtimoiy buyurtmalar
qo‘yayotgan ekan, o‘sha muassasalar tomonidan tayyorlanadigan kadr egallashi
lozim bo‘lgan ijtimoiy sifatlarining minimal chegarasini ham ko‘rsatib berishi
tabiiydir. Tarbiyalanuvchi yoki ta‘lim oluvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim,
ko‘nikma, malaka yoxud ma‘naviy sifatlarning eng quyi miqdori ilmiy asoslarda
belgilab berilgan rasmiy pedagogik hujjat-davlat ta‘lim standarti hisoblanadi.
Standartlarda belgilangan natijalarga erishilmasa, yo o‘sha ko‘rsatkichlarni egallay
olmagan bola, yoxud yoshlarda muayyan miqdordagi bilim, ko‘nikma, malaka va
ma‘naviy sifatlarni shakllantira olmagan pedagogikani mukammal deb bo‘lmaydi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, davlat ta‘lim standarti (DTS) nazorat vositasi,
ayni vaqtda, ta‘lim muassasalarida ko‘zlangan ko‘rsatkichlarni qo‘lga kiritish
uchun zarur bo‘lgan sharoitni belgilash o‘lchovi hamdir. Davlat ta‘lim
standartlarining ko‘rsatkichlari qo‘lga kiritish uchun zarur bo‘lgan sharoitni
belgilash o‘lchovi hamdir. Davlat ta‘lim standartlarining ko‘rsatkichlari amaldagi
mavjud ta‘lim mazmunidan emas, balki shakllantirilayotgan o‘quvchiga
singdirilishi lozim bo‘lgan sifatlarning jahon bo‘yicha zarur deb hisoblangan
miqdoridan kelib chiqadi.
Davlat ta‘lim standartlarining ikki asosiy vazifasini alohida ta‘kidlab
ko‘rsatish lozim. Bunday standartlar umumiy o‘rta maktabda o‘quvchilarga
beriladigan ta‘lim mazmunining majburiy minimumini hamda bitiruvchilarning
tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar majmuasini belgilab beradi. Ta‘lim
mazmunining majburiy minimumi o‘quv dasturlari va darsliklarda to‘liq o‘z
ifodasini topishi shart. Bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga ko‘ra o‘quvchi
muayyan bosqichda egallashi shart bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarning
minimal miqdori belgilanadi.
Ta‘lim-tarbiya jarayoniga DTS ni joriy etish talablari rivojlangan g‘arb
mamlakatlari tajribasiga asoslanadi. Ammo, shuni ham aytish kerakki, hali
dunyodagi birorta jamiyatda ta‘limni standartlashtirish keng ko‘lamda amalga
oshirilayotgani yo‘q. Chunonchi, mazkur yumushga birinchi bo‘lib qo‘l urgan
Fransiyada bu ish hanuzgacha sinov darajasida, AQShda esa DTS yaratishga
endigina kirishilmoqda. Yaponiya va Germaniya ta‘lim muassasalarida mazkur
muammoni hal etish rejalashtirish bosqichida turibdi. O‘zbekistonda ta‘lim
standartlari masalasiga davlat miqyosida yondashildi va uni ilmiy yo‘sinda hal
etishdan tashqari, ta‘lim-tarbiya amaliyotiga joriy qilish maqsadida uzoq vaqt
izlanishlar olib borildi, tajriba-sinovlar amalga oshirildi.
O‘quv rejasi - davlat hujjatidir. Unga barcha umumta‘lim maktablari so‘zsiz
amal qiladi. Bu hujjatda sinflar bo‘yicha o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv fanlari
va shu fanlar uchun ajratilgan o‘quv soatlari ko‘rsatiladi. Bu hujjat maktabning
yagona o‘quv rejasi hisoblanib, u halq ta‘limi vazirligi tomonidan tasdiqlanadi.
Alohida aniq bir fanning o‘quv rejasi - shu fanni o‘qitish uchun ajratilgan soatlar
va o‘quv yilining tuzilishini belgilab beruvchi davlat hujjatidir.
O‘quv fan dasturi - har bir alohida fan uchun o‘quv dasturi tuziladi. Dastur o‘quv
rejasiga asoslanadi. Fanning maqsadidan, o‘quv rejasi bo‘yicha ajratilgan soat va
bilim hajmi uning tizimi mavjud jamiyatning g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishini o‘zida
aks ettiradigan davlat hujjatidir.
O‘quv dasturida bir sinfda alohida fanlar bo‘yicha o‘quvchilarga beriladigan
ilmiy bilim, ko‘nikma va malakalarning hajmi belgilab beriladi. Dasturda fanning
mazmuni, mavzu ketma-ketligi ikkinchi mavzu birinchini to‘ldirishi, izchillik bilan
yoritiladi va ma‘lum mavzular orqali ko‘rsatiladi. O‘quv dasturida shu fan
bo‘yicha o‘quvchilarga berilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar
kichik mavzularda ifodalanib, mavzu maqsadi qisqacha izohlanadi.
Fanning maqsadi va vazifasidan kelib chiqqan holda boblarga bo‘linadi. Boblar
katta-katta mavzularga, katta mavzular esa kichik mavzularga bo‘linib, shu mavzu
yuzasidai o‘quvchi qanaqa bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashgirishi lozim
bo‘lsa, uning mazmuni qisqacha ifodalanib beriladi. O‘quv dasturining o‘zini amal
qilinishi kerak bo‘lgan printsiplari mavjud,
1. Dasturning aniq bir g‘oyaga asoslanganligi.
Mustaqil jamiyatimiz taraqiyotining tamoyillariga asoslangan holda isloh qilingan
har bir sohadagi fan, texnika, ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlarda erishilgan
yutuqlar darajasini ilmiy asosda aks ettirshi lozim.
2. Dastur ilmiylik printsipiga asoslanadi.
Har bir ta‘lim va tarbiya g‘oyalari, ilmiy jihatdan tekshirilgan, ishonchli dalillar,
kuzatishlar, manbalar va materiallar asosida kiritiladi.
3. O‘quv dasturi- aniq mazmun va mantiqiy g‘oyalarni o‘zida aks ettirishi
lozim.
Dasturda fanning maqsad va vazifalari undagi bilim asoslari misollar va masalalar
orqali o‘rgatiladi. Aks holda o‘rgatilayotgan bilim asoslarini nazariy jihatdan
tushunish qiyin bo‘ladi.
4. Nazariya bilan amaliyotning birligi printsipi. Talabalar olgan nazariy
bilimlarini, amalda qo‘llay olishi ko‘nikmasini shakllantirish nazarda tutiladi.
5. O‘quv dasturini tuzishda fanning tarixiy saboqlari inobatga olinadi.
Vaqt o‘tishi bilan fan olamida yangi-yangi kashfiyotlar, ma‘lum bir ilmiy qonun-
qoidalar paydo bo‘lib, fan takomillashib boradi. Dastur fanning kelajakdagi
istiqbolini o‘zida qisqacha ifodalaydi.
6. O‘quv dasturi davlat tomonidan tasdiklangan reja asosida bakalavr,
magistr, litsey, gimnaziya, kollejlarga alohida-alohida tuziladi.
|
