|
1savol geofizika
|
| bet | 4/34 | | Sana | 13.01.2024 | | Hajmi | 139,14 Kb. | | #136770 |
Bog'liq SAVOLLARGA JAVOBLAR GEOFIZIKAGEOKIMYO Fayllar tizimida ishlash test, pedagogik texnalogiya, HTML QOLLANMA, kenguru 2012 class 2, 3 kurs ekanomika, Kompyuter kimyo, Raqamli hisoblash mashinasi - Vikipediya, Sana 14-mart Sinf 8,,B’’ Fan Chizmachilik Mavzu Modelning be, 00 Бизнес режа нима, jadval bo`yicha, optika, bayonnoma 2 ko`chirma, Asinxron mashinalar, 2022 Fermentlar maruza (2), Academic-Data-341201109566 (1)Kontraksiya g ‘oyasini birinchi bo‘lib 1852-yilda fransuz geologi Eli de Bomon tomonidan ishlab chiqilgan. Keyinchalik
V.E.Xain, M.A.Usov, V.A.Obruchev va boshqalar rivojlantirdilar. Ularning fikricha yer po‘stidagi tektonik harakatlarning asosiy
sababchisi siqilishdir. Siqilish sababini turlicha izohlaydilar. KantLaplas g‘oyasiga asoslanib, yer issiq-qaynoq bo‘lgan Yerning
sovushijarayonidaburmalanib ba’zijoylar ko‘tarilsa, boshqajoylar cho‘kkan. Boshqa mulohazaga ko‘ra (Shatskiy, Xain va boshqalar) siqilish yer po‘stidagi moddalarning gravitatsion zichlashishi natijasidir. Amerikalik geolog Buxer, rus olimlari Usov va Obruchevlaming fikriga qaraganda siqilishning asosiy sababchisi Yer bilan kosmik jismlaming o‘zaro ta’siridir. Bunda o‘zaro
76tortishish kuchi siqilishm va itarish kuchi, ya’ni aks ta’sir kuchi kengayishni vujudga keltiradi. Moddalarning gravitatsion zichlashuvi natijasida og‘ir elementlar pastga, yengillari esa tepaga harakatlanib differensiatsiyalanadi. Bu hodisa yer po‘stining vertikal va gorizontal kuchlarini paydo qiladi va tog' jinslarining siqilishi va tortilishiga, yer yoriqlarining paydo bo‘lishiga olib keladi. Keyingi paytda kontraksiya gipotezasi to‘liq ilmiy asosga ega bo‘lmagan nazariya deb topildi. Sababi bu nazariya tektonik harakatlarga xos xususiyatlami, davriyligini, faol va nisbatan tinchlangan davrlarini isbotlab bera olmadi.
Izostaziya gipotezasi. Izostaziya (yunoncha isos-teng va stasis-turish, vaziyat) g'oyasini 1855-yilda ingliz Pratt tomonidan taklif
etilgan. Ularning fikricha, yer po‘sti suyuq yoki yopishqoq magma yuzasida suzib turadi. Bu ikkita qatlam o‘rtasida muvozanat bor boiib, u buzilishi mumkin, Masalan, qalin muz qatlam hosil bo‘lsa tebranmali (vertikal) tektonik harakat kuzatiladi, ya’ni muz bosgan joylar bosim ta’sirida mantiyaga cho'kadi. Xuddi shuningdek tog'laming yemirilishi va tekisliklaming cho'kindi jinslarning
to'plana borishi oqibatida ham muvozanat buzilib cho‘kmalar va botiqlar paydo bo‘ladi. Bu g‘oya yer po‘stining ko‘tarilishi va cho'kishini umumiy holatda tushuntirib beradi xolos. Lekin cho‘kmalarning cho‘kib qaytadan ko‘tarilishi va chuqur
cho‘kmalar (masalan, Qora dengiz)nmg cho'kish (cho'kindi to‘planmasa ham) mexanizmini tushuntirib bera olmaydi.
Materiklaming gorizontal siljishi gipotizasi. Bu gipoteza mobilizm, litosfera plitalari tektonikasi nomi bilan ham mashhurdir. Gipoteza yer po‘sti va mantiyaning fizik holatlari va kimyoviy tarkibiga asoslanib ishlab chiqilgan. Yuqoridagi sial
qatlami nisbatan zich va qattiq, pastdagisi (sima) esa yopishqoq elastik holatdagi substratdan iborat. Bunday farq natijasida yer
po‘sti yopishqoq mantiya ustida harakatlanadi. Buning natijasida burmalar, tog‘ zanjirlari va h.k. barpo boiadi. Bu hodisaga Yeming o‘z o‘qi atrofida aylanishi va qalqish kuchlari ta’sir etadi va materiklaming parchalamshiga olib keladi. Bu g'oyani birinchi bo‘lib 1858-yilda italiyalik olim Snayder taklif etgan. Uning 77fikricha “geologik o‘tmishda yagona materik bo‘lgan, keyinchalik alohida qismlarga bo‘linib ketgan va hozirgi materiklar hosil bo‘lgan”. Lekin u materiklaming siljish sabablari va yo‘nalishini aniqlay olmagan. 1912-yilda materiklaming gorizontal siljish g‘oyasini avstriyalik olim A.Vegener ishlab chiqdi. Hozirgi kunda litosfera plitalari g‘oyasi Yer haqidagi fanlarda yangi yo‘nalish boshlab berdi. Ilmiy texnika taraqqiyoti davrida ko‘plab dalillar (aerokosmik tasvirlar tahlili, burg‘u quduqlari ma’lumotlari) asosida bu g‘oya isbotlandi. Geodinamik jarayonlarning paydo boiish mexanizmini isbotlab beradigan litosfera plitalari tektonikasi g‘oyasi barcha olimlar tomonidan tan olingan.
4SAVOL
Ерни жуда катта магнит деб тасаввур қилиш мумкин. Эркин осилган магнит стрелкаси ернинг магнит майдонида Ер шарининг ҳар бир нуқтасида аниқ ҳолатда геомагнит майдоннинг куч чизиқлари бўйлаб жойлашади. Агар, магнит стрелкаси фақат горизонтал текисликда кўчиши мумкин бўлса, бу холда у магнит меридианининг йўналишини кўрсатади ва компас бўлиб ҳизмат қилади. Тоғ жинслари ернинг магнит майдонида магнитланади, айниқса минераллардаги темир каби ферромагнит қўшимчалари кўп бўлганда; ҳаракат қилган ўтказгичларда индукция электр токи ва бошқа электрмагнит ходисалари юзага келади. Электр билан зарядланган космик зарралар ернинг магнит майдонига тушиб, аниқ траектория бўйича ҳаракат қилади. Шу туфайли юқори кенгликларда (шимолий ёки жанубий) атмосферанинг юқори қатламларида (Н≈100км) қуёшнинг корпускуляр нурланиши таъсирида газларнинг нурланиши (ёғдуси) кузатилади.Ер атрофида баланд космик радиация зоналари мавжуд (Ван – Аллен зоналари). Бу зоналар космик зарралар магнит қопқонларга тушиши натижасида ҳосил бўлган. Улар ернинг шимолий ва жанубий қутблари орасида электромагнит кўприк бўлиб хизмат qiladi.Геомагнит майдоннинг фазода тақсимланиши Ер юзасида ҳар хил нуқталарда ўлчанган магнит майдон элементлари асосида тузилган хариталар бўйича аниқланади. Магнит майдон кучланганлигининг (Т, Z, Н) бир хил қийматларини бирлаштирувчи чизиқлар изодинамалар, магнит оғиш бурчаги (D) бир хил қийматларини бирлаштирувчи чизиқлар изогонлар, магнит қиялигининг (I) бир хил қийматларини бирлаштирувчи чизиқлар изоклиналар деб аталади. I бурчак қиймати нолга тенг бўлган нуқталар магнит экваторида жойлашади. Магнит экватори географик экваторга тўғри келмайди. Кенглик ошган сари магнит қиялик бурчаги ошиб боради. Шимолий ярим шарда шундай нуқта борки, унда магнит милининг мусбат (шимолий) томони вертикал ҳолда пастга оғган (I = 90°). Бу нуқта шимолий магнит қутиби дейилади. Жанубий ярим шарда шундай нуқта борки, унда магнит стрелкасининг жанубий (манфий) томони вертикал ҳолда пастга йўналган бўлади. Бу нуқта жанубий магнит қутиби дейилади. Магнит қутблари вақт ўтиши билан ўз ҳолатларини ўзгартиради. Ернинг магнит майдони нафақат маконда, балки муайян бир вақт давомида турли йўналишлар бўйича ҳам ўзгариб туради; бу ўзгаришлар вариация деб аталади. Вариациялар ўзгариш вақт бирликларига қараб қуйидаги турларга бўлинади: асрлик, йиллик, ойлик, суткалик ва магнит бўронлар.Олимларнинг фикрича, асрлик вариациялар содир бўлиш сабаби Ернинг ичи (ядросида ва ядро билан қобиқ орасидаги чегараси)да ўтаётган жараёнлар билан боғлиқ. Асрлик вариациялар узоқ вақт давомида (ўн ва юз йиллар) ўтади ва Ер магнит майдонининг ўртача йиллик қийматининг анча ўзгаришига олиб келади. Улар даврли ўзгариш бўлиб, магнит обсерватория ва таянч нуқталардаги кузатув бўйича ҳисобланади.Йиллик, ойлик, суткалик вариациялар ва магнит бўронлар ионосферада юз бераётган ташқи жараёнлар туфайли содир бўлади. Улар қуёшнинг активлигига боғлиқ.Йиллик вариациялар – геомагнит майдон кучланганлиги ўртача ойлик қийматларининг ўзгаришига олиб келади. Улар кичик амплитуда билан таърифланадiОйллик вариациялар – сутка давомида қуёш активлигининг ўзгариши сабабли геомагнит майдон кучланганлигининг ўзгаришига олиб келади. Вариациянинг максимал қиймати кундузи ва ойнинг ерга қарши туришида бўлади. Йиллик ва суткалик вариациялар силлиқ, даврлик бўлади. Уларга шиддатланмаган вариациялар дейишади.Булардан ташқари шиддатланувчи вариациялар ҳам мавжуд; уларга нодаврлик импульсли вариациялар ёки магнит бўронлари киради. Магнит бўронларининг жадаллиги ва сони қуёшнинг активлигига боғлиқ бўлиб, қонунли равишда 11 йиллик давр билан ўзгаради.Ернинг геологик ривожланиш босқичларида геомагнит майдоннинг қутбларида бир қатор ўзгаришлар бўлган (ишоралари тескари ўзгарган). Қадимий геологик даврдаги геомагнит майдон бўйича ўзгариш миқдорлари палеомагнит усули ёрдамида аниқланади. Палеомагнит усули тоғ жинслари ҳосил бўлиши вақтида геомагнит майдоннинг векторини сақлаб туриш қобилиятларига асосланган. Масалан, чўкинди жинслар ҳосил бўлишида денгиз ҳавзаси тагида ферромагнит минераллари мавжуд бўлган заррачаларнинг секин чўкиши шундай бўлганки, заррачалар ернинг магнит майдони кучланиш чизиқларига параллел жойлашган. Бу эса чўкинди қатламларнинг қолдик магнитланганлигини кўрсатади. Геомагнит майдон вақт давомида ўзгарган бўлса ҳам қолдиқ магнитланганлик сақланган бўлади.Қуёшдан келаётган зарядланган заррача Ер атмосферасидаги атом билан тўқнашиб, унинг орбитасидаги электронни уриб чиқариши мумкин; натижада бу заррача ўз энергиясини йўқотади ва уни Ер атмосферансини ионлаштиришга сарф қилади, яъни манфий электрон ва мусбат ионлар ҳосил қилади. Қолган энергия эса яқиндаги бошқа атомларга тарқалади3. Агар атмосфера зичлиги кам бўлса, қолган энергия квант порцияси сифатида ёруғлик энергиясига айланади. Бу ҳолни биз қутб ёғдуси ҳодисасида кузатамиз.
Ер магнит майдони оддий мактаб магнити майдонидан бир неча марта кичик. Лекин бу майдон Ер юзасидан ўн минглаб км га чўзилиб жуда хам катта хажмни эгаллайди. Магнит майдони энергияси ҳажмга тўғри пропорционаллигидан бу майдон планетанинг атрофига жуда катта таъсир қилиши кўриниб турибди.
5SAVOL
Горизонтал ҳаракатлар натижасида рўй берувчи вертикал сурилишлар тоғ жинсларини жуда қисқа вақт ичида кўтарилиши ёки тушишига олиб келади. Бунда силжишлар бир неча сантиметрни ташкил қилади, лекин миллиардлаб тонна тоғ жинсларини мана шу сантиметрларга сурган энергия миқдори жуда катта бўлади.
|
| |
