|
1savol geofizika
|
| bet | 8/34 | | Sana | 13.01.2024 | | Hajmi | 139,14 Kb. | | #136770 |
Bog'liq SAVOLLARGA JAVOBLAR GEOFIZIKAGEOKIMYO Fayllar tizimida ishlash test, pedagogik texnalogiya, HTML QOLLANMA, kenguru 2012 class 2, 3 kurs ekanomika, Kompyuter kimyo, Raqamli hisoblash mashinasi - Vikipediya, Sana 14-mart Sinf 8,,B’’ Fan Chizmachilik Mavzu Modelning be, 00 Бизнес режа нима, jadval bo`yicha, optika, bayonnoma 2 ko`chirma, Asinxron mashinalar, 2022 Fermentlar maruza (2), Academic-Data-341201109566 (1)В.Снеллиуснинг ўзаро боғлиқлик нуқтаи назари. Агар сейсмик тебранишни қўзғатувчи ва қабул қилувчи манбаларнинг жойлари ўзаро алмаштирилса, унда шу нуқталарда кузатиш вақти, тўлқиннинг шакли ва зарраларнинг тебраниш сифати ўзгармайди.Сейсмик тўлқинларнинг тоғ жинсларида тарқалиши мураккаб жараён бўлиб, кинематик ва динамик параметрларга боғлиқ. Кинематик параметрларга тўлқин тарқалиш вақтини, унинг фронтлари ва нурларини, динамик параметрларга эса тўлқин амплитудаси ва энергияси, импульсларнинг шакли ва спектрал хоссаларини ўрганиш киради.Тоғ жинслари зичлигининг ошиб бориши билан тезликлар ошади. (4.1.- расм). Бунинг сабаби, тоғ босими таъсирида жинсларнинг зичлашуви ва эластиклик модулларининг (Е, К, μ) сезиларли даражада ошишидир.Реал геологик муҳитда, ҳар қандай қаттиқ жисмдаги каби, тўлқинларнинг амплитудаси масофанинг узоқлашишига қараб камаяди. Бунда юқори частотали компонентлар тўлқинлар дисперсияси туфайли паст частотали компоненталарга нисбатан кучлироқ ютилади. Шунинг учун манбадан узоқлашган сари паст частотали импульслар сейсмограммаларда кўпая бошлайди.Сейсмик тўлқинларнинг масофа бўйича сўниши сейсмик чегараларда тўлқинларнинг синиши ёки қайтиши билан боғлиқ бўлмаган холда, яъни хусусан ютилиш, exp [-α(f)r] кўринишда бўлади. Бу ерда α – тебраниш частотаси f дан боғлиқ бўлган ютилиш коэффициенти; r – тўлқин босиб ўтган масофа.Кучли зилзила натижасида ҳосил бўлган ҳажм тўлқинлари Ерни худди ичидан ёритгандек барча қатламларидан кесиб ўтади ва қайтарилади. Лекин, геометрик оптика қонунларидан фарқли ўлароқ, Ер моддасининг таркиби ва ундаги тезликларнинг ҳар хиллиги сабабли бу тўлқинлар эгри чизиқ бўйлаб тарқалади1906 йилда сейсмологлар биринчи марта Ернинг ядросини аниқлашган, 1914 йилда эса Гутенберг Ер ядроси чуқурлигини (2885 км) сейсмик маълумотлар бўйича ҳисоблаб чиққан.Ташқи ядро чегарасида бўйлама тўлқиннинг тезлиги 13,6 км/с дан кескинлик билан 8,1 км/с гача пасаяди. Кўндаланг тўлқин эса ташқи ядрода умуман тарқалмайди. Бундай ҳолат ташқи ядронинг суюқ ҳолда эканлигидан далолат беради.1936 йилда даниялик олима, сейсмолог Инге Леманн қаттиқ ички ядрони ажратади. Унинг ҳисоби бўйича ички ядронинг чуқурлиги 5000 км атрофида.1909 йилда хорватиялик геофизик ва сеймолог Андрия Мохоровичич сейсмик тўлқинларнинг тезлиги таҳминан 35 км чуқурликда кескин ошишини аниқлади. Бу чегара Ер қобиғи чегараси ёки Мохо чегараси деб атала бошланди. Океанлар остида бу чегара 10-15 км чуқурликда ётади, тоғли ҳудудларда эса унинг чуқурлиги 50–80 км ни ташкил этади . Ҳозирги тасаввурлар бўйича Ер жуда мураккаб кўп сферали объект. Ҳар бир геосфера ўзига яраша мураккаб структура ва геофизикавий майдонлар кўрсаткичига эга.Бўйлама ва кўндаланг тўлқинларнинг Ер шаридан ўтиб сейсмик станцияларга келиш вақти ҳақидаги маълумотларни йиғиш 1908- 1911 йилларда Э.Вихерт ва бошқалар томонидан биринчи годографларнинг (тўлқинни кузатиш вақтининг қўзғатиш манбаи ва кузатиш нуқталари оралиғидаги масофа билан боғлиқлиги) тузилишига олиб келди. Бу годографлардан 1930–1940- йилларгача зилзилалар эпицентри ва эпицентрал масофаларни аниқлашда фойдаланилган. Б.Б.Голицин (1960) сейсмик нурларни Ер юзига чиқиш бурчагини ўлчаш орқали уларнинг етиб келиш вақтини аниқлаш методини ишлаб чиқди. Бўйлама тўлқинлар годографи бунда нурнинг Ер юзига чиқиши туюлувчи бурчаги ва кўндаланг тўлқинлар тарқалиш тезлигига боғлиқ. Кўндаланг тўлқинлар тезлигини Б.Б.Голицин кузатувлардан олган. Ҳисоблашлар натижасида олинган экспериментал годограф 1940- йилларда олинган годографлар билан яқин.1950-йиллар бошида К.Буллен ва Г.Джеффрислар 00 дан 1800 масофа ва 700 км чуқурликкача бўлган Р ва S тўлқинларнинг келиш вақтлари жадвалларини тузишган. Джеффрис-Буллен годографи ҳозирги кунгача жаҳон сейсмик станциялари томонидан ишлатилиб келинади
8 SAVOL
Seysmik toʻlqinlar - zilzila oʻchogʻi, portlash, kuchli zarba va boshqa tebranish hamda silkinish manbalaridan tarqaladigan tebranishlar. Kuchli zilzila oʻchogʻiga yaqin joylarda seysmik toʻlqinlar sekundning 1/10 ulushiga teng vaqtda vayron qiluvchi kuchga ega boʻladi. Epitsentrdan ancha uzoq masofadagi seysmik toʻlqinlar elastik toʻlqinlar hisoblanadi. Deformatsiya turiga koʻra, boʻylama, koʻndalang va sirtki toʻlqinlar tarqalishiga ko'ra quydagilarga bo'linadi:Refraksion, difraksion va almashinuvchi toʻlqinlar; tarqalish vaqtiga koʻra, muntazam va nomuntazam toʻlqinlar;Seysmik razvedkada foydalanilishiga koʻra, foydali va xalaqit beruvchi toʻlqinlarga boʻlinadi. Eng koʻp tarqalgani boʻylama toʻlqinlar va koʻndalang toʻlqinlardir. Boʻylama seysmik toʻlqinlar harakati natijasida muhitning hajmi oʻzgaradi — siqiladi hamda choʻziladi. Muhit zarrachasining tebranishi toʻlqin tarqalish yoʻnalishi boʻylab sodir boʻladi. Koʻndalang seysmik toʻlqinlar muhitda hajmiy oʻzgarishlar hosil qilmaydi, muhit zarrachasining tebranishi toʻlqin tarqalishi yoʻnalishiga perpendikular boʻladi. Boʻylama toʻlqinlar yer qobigʻi, mantiyasi va yadrosini, koʻndalang toʻlqinlar esa faqat yer qobigʻi va mantiyasini kesib oʻtadi. Yerning yadrosi suyuq holatda boʻlganligi uchun undan koʻndalang toʻlqinlar oʻta olmaydi. Toʻlqinlar har xil tezlik bilan tarqaladi. Eng tez tarqaluvchi toʻlqin boʻylama toʻlqin. Seysmik toʻlqinlarning umumiy quvvati magnituda bilan belgilanadi. Yer yuzasida seysmik toʻlqinlarning tarqalishini kuzatish yerning tuzilishini oʻrganishga imkon beradi. Neft va gaz konlari geologiyasini oʻrganish, turli strukturalarni topish va ularni chuqur parmalashda, muhandislik geologiyasining muhim masalalarini hal etishda seysmik toʻlqinlar hisobga olinadi.
Magnituda (lot. magnitudo — miqdor, oʻlcham), Zilzila magnitudasi — zilzila yoki portlashdan vujudga keladigan taranglik tebranishi umumiy energiyasini tavsiflovchi shartli oʻlcham; fanga 1940-yillarning boshlarida amerikalik tadqiqotchilar Ch. Rixter va boshqa Gutenberglar tomonidan kiritilgan. Tebranish energiyasi logarifmiga toʻgʻri proporsional. Odatda, seysmograflar qayd qilgan tebranish davrining amplituda maksimumiga nisbatan aniqlanadi. M. tebranish manbaining energiyasi boʻyicha qiyoslashga imkon beradi. M.ning bir birlikka ortishi tebranish energiyasining yuz marta ortishiga muvofiq keladi. Maʼlum boʻlgan eng kuchli zilzilalar M.si 9 dan oshmaydi (taxminan 10".J" yoki 1026 erg ga muvofiq keladi). Ballarda hisoblanadigan zilzila kuchi yer yuzasida sodir boʻlgan larza va vayronagarchiliklar bilan baholanadi va u M.dan tashqari epitsentral zonadagi zilzila oʻchogʻining chuqurligi va geologik sharoitlariga ham bogʻliq. Zilzila oʻchogʻi chuqur boʻlmaganda vayronagarchilik epitsentrda 5 M.dayoq boshlanadi, agar zilzila oʻchogʻi bir necha yuz km chuqurlikda boʻlsa 7 M.da ham vayronagarchilik deyarli kuzatilmaydi. M. — 0 da kuchsiz tebranish boʻlib, epitsentr yaqinida oʻrnatilgan asbobgina qayd qila oladi; M. — 5 li zilzilada ozmoz buzilishlar boʻladi; M. — 7 da kuchli zilzila; M. — 8,5—8,9 da eng kuchli zilzila sodir boʻladi. M. < 25 xatolik bilan aniqlanadi. Yana q. Zilzila.[1]Zilzila magnitudasi zilzila paytida yuzaga keluvchi seysmik toʻlqinlar energiyasini sifatlovchi kattalikdir. 1935-yili Charles Richter tomonidan taklif etilgan. Zilzila magnitudasi 1 dan 9 gacha boʻlingan. Magnituda ballar bilan oʻlchanmaydi, bu boshqa shkala - zilzila intensivligi shkalasiga tegishlidir.[2]Zilzila magnitudasi logarifmikdir, masalan, 5,0 magnitudali zilzila 4,0 magnitudali zilziladan 10 marta katta amplitudali boʻladi.Har yili Yerda taxminan:
8,0 yoki undan katta magnitudali 1 zilzila;
7,0—7,9 magnitudali 10 zilzila;
6,0—6,9 magnitudali 100 zilzila;
5,0—5,9 magnitudali 1000 zilzila sodir boʻladi.
Mercalli shkalasi I dan XII gacha Rim raqamlaridan foydalangan holda 12 ta bo'linishga ega.
|
| |
