2-mavzu:
Blokcheyn texnologiyalarining jahon
miqyosidagi o‘rni, roli va uni rivojlantirish istiqbollari.
Hozirgi kunda, butun dunyoda blokcheyn texnologiyasi jamiyatning ijtimoiy
iqtisodiy va hakazo sohalarida keng qo’llanilmoqda. Blokcheyn texnologiyasida
axborot kommunikatsiya texnologiyasida sohasida katta burilish yasadi. Bu
burilishni internet yaratilishi bilan qiyoslash mumkin. Jamiyat va undagi insonlar
hayoti pul, ma’lumotlar va hujjatlar bilan bog’liqdir. Shunga bog’liq holda biz pul,
hujjat va axborotlarni beruvchi va ularni tekshirib haqiyqiyligini kafolatlovchi,
yozuvlarning haqiyqiyligini tekshiruvchi har hil
turdagi vositachilar bilan
munosabatda bo'ladi.
Shuning uchun biz tarmoqdagi vositachiga ishonch bildirishga majbur
bo’lamiz. Misol uchun, hozirgi kunda bank haridorlarining mablag’lari haqidagi
ma’lumotlari konfdentsialligini ta’minlash, notarial
idora xizmatchilarining
noqonuniy shartnomalar tuzish kabi hatti – harakatlarga urinishlar, davlat
tashkilotlari va tijorat tashkilotlari xizmatchilarining o’z manfaatlari yo’lida
davlatga ziyon keltiruvchi hatti-harakatlarni amalga oshirishga urinishlari
korruptsiya, davlat mulkini talon taroj qilish kabi
hakazo harakatlar amalga
oshirilayotgani hech birimizga sir emas.
Albatta bu kabi muammolarning chuqur ildiz otishi yurtimizning ijtimoiy,
iqtisodiy, siyosiy sohalarda rivojlanish bosqichlarida ortda qolishiga mamlakatimiz
aholisining ko’pgina qatlamlarida qashshoqlik, ocharchilik,
ijtimoiy himoyasizlik
kabi og’ir oqibatlarga olib keladi. Albatta bu muammolarning yechishning
mamlakatimizda aniq strategiyalari belgilangan. Asosan, bu borada 2017-2021
yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo’nalishi
bo’yicha harakatlar strategiyasida keng qamrovli vazifalar belgilab berilgan.
Albatta, harakatlar strategiyasining ustivor vazifalari bajarilayotgan holda
mamlakatimizda ko’pgina ijtimoiy iqtisdiy o’zgarishlar, yangilanishlar yuz
bermoqda[1]. Lekin, hozirgi kunda axborot texnologiyalarining mamlakatimizning
ko’pgina sohalariga qo’llanilishi, ko’pgina davlat
va molyaviy xizmatlarning
masofaviy tizimlar yordamida bajarilishi, tizimlar orqali molyaviy amallarni
bajarishda vositachilardan foydalanilishi natijasida tizimlar xavfsizligiga tahdidlar,
tizimdagi ma’lumotlarning o’zgartirilishi ya’ni konfedentsialligi buzilishi kabi
ko’pgina muammolar kelib chiqmoqda.[2]
Hozirgi kunda bu muammolarning yechimi sifatida ko’pgina va xavfsizlikni
ta’minlash maqsadida ko’pgina kriptografik algoritmlar va dasturiy vositalar taklif
qilinmoqda. Ko’pgina kriptografik algoritmlarda hisoblash masalasi murakkabligi
va kriptoanalitiklar tomonidan tahlil qilinishi natijasida
algoritmlarga nisbatan
shubhalar kelib chiqmoqda. Albatta bu muammolarni yechish yangi zamonaviy
konfedentsialligi va kriptomustahkamligi yuqori bo’lgan kriptoalgoritm yoki
himoya tizimi zarurligi ko’pchilik mutahasislar tomonidan aytilmoqda. Bu turdagi
masalalarni yechishda blokcheyn texnologiyasini qo’llash bo’yicha ko’pgina
mulohazalar keltirilmoqda. Endi, biz quyidagicha blokcheyn texnologiyasining
ijtimoiy,iqtisodiy, siyosiy sohalarga qo’llashning asosiy bosqichlarini ko’rib
chiqamiz.
Blokcheyn – bu ixtiyoriy pedmet haqidagi ma’lumotlarni ochiq aloqa
tarmog’I orqali uzatuvchi yagona ishonchli texnologiya bo’lib hisoblanadi. Misol
uchun, Blokcheyn texnologiyasi orqali molyaviy ma’lumotlarni ishonchli saqlash
mumkin. Kripto valyuta tizimlarida blokcheyn texnologiyasi foydalanuvchilarning
virtual pul mablag’larini ishonchli saqlash va sarflash firibgarliklardan asrash
imkoniyatini yaratadi. Shuning bilan bir qatorda blokcheyn texnologiyasini
qo’llagan holda abonentlar yoki tashkilotlarning
mulkiy huquqlarini, elektron
shartnomalar, sog’liqni saqlash tizimidagi maxfiy ma’lumotlar (bemorlarning
kasallik varaqasi va shunga o’xshash maxfiy ma’lumotlar), farmaseftika sohasidagi
ma’lumotlar (dori darmon maxsulotlarining haqiyqiyligini ta’minlash maqsadida)
va nikoh to’g’risidagi ma’lumotlarning konfedentsialligini ta’minlashda keng
qo’llaniladi. Umumiy aytganda, barcha matnli va boshqa turdagi ma’lumotlarni
blokcheyn zanjirlari bloklarida saqlash ma’umotlar konfedentsialligini ta’minlashda
katta imkoniyat yaratadi. Blokcheyn texnologiyasining boshqa kriptoalgoritmlardan
farqi
shundan iboratki, blokcheyn bloklariga kiritilgan ochiq yoki maxfiy
axborotlarni o’zgartirish, o’g’irlash va shunga o’xshash kripto hujumlarni amalga
oshirirsh kriptoanalitiklarga yaxshi natija bermaydi. Bu deganimiz kriptoanalitiklar
blokcheyn zanjirlaridagi ma’lumotlarga ziyon keltirishi mumkin emas[1].
Yuqorida keltirilgan muammolar yechimi haqida tushunchaga ega bo’lish uchun
dastlab blokcheyn zanjirli texnologiyasi haqida tushunchaga ega bo’lish zarur.
Blokcheyn teaxnologiyasi – bu har bir blok oldingi blokiga bog’liq bo’lgan
ma’lumotlar bloklarini zanjiri hisoblanadi.
Blokcheyn texnologiyasining ishlash
printsipi
1-rasmda keltirilgan.
