To’ldiruvchilar turlanadi:
1) Kelib chiqishi bo’yicha 3 ta guruxga bo’linadi:
a) tabiiy, bularga saralashdagi jinslar va boyitishdagi chiqindilar;
b) sanoat chiqindilari asosidagi to’ldiruvchilar;
v) sun'iy (maxsus tayyorlangan).
2) Zarrachalar yirikligi bo’yicha to’ldiruvchilar 2 bo’linadi:
a) yirik, zarrachalari o‘lchami 5 mm dan katta(shag‘al, chaqiq tosh);
b) mayda, zarrachalari o’lchami 5 mm dan kichik(qum).
3) Zarrachalar shakli bo’yicha:
a) yumaloq ko’rinishida bo’lgan to‘ldiruvchilar (shag‘al, tabiiy qum);
b) noaniq formadagi, burchaksimon ko’rinishidagi to’ldiruvchilar, qaysiki ular
maydalab tayyorlanadi(chaqiq tosh, boyitishdan chiqadigan qum);
4) To‘ldiruvchilar zarrachalar zichligi buyicha zich va g‘ovak turlarga
bo‘linadi.
5)Uyma zichligi bo‘yicha xam to‘ldiruvchilar klassifikatsiaga ajratiladi.
Uyma zichlik yirik g‘ovak to‘ldiruvchilar uchun 1200 kg/m³ dan oshmasligi va
g‘ovak qumlar uchun -1400 kg/m³ dan oshmasligi kerak.
6) To‘ldiruvchining ko‘rinishi tuzilmasi bo‘yicha xam betonlar zich, g‘ovak va
maxsus to‘ldiruvchi turlariga bo‘linadi.
7) To‘ldiruvchilar asosiy kursatkichlari va vazifalari buyicha og‘ir betonlar,
yengil betonlar, mayda zarrachali betonlar, maxsus betonlar uchun to‘ldiruvchilar
turkumini tashkil kiladi.
Savollar:
1. Betonni to’ldiruvchisiz olish mumkinmi?
2. To’ldiruvchilar beton hajmining qancha qismini tashkil etadi?
3. Betonda to’ldiruvchilar hajmiga qarab sement sarfi qanday o’zgaradi?
4. To’ldiruvchilar klasifikatsiyasini tushuntiring?
5. To’ldiruvchilarning qanday turlari mavjud?
6. To’ldiruvchilarni ishlab chiqarish usullarini keltiring ?
7. To‘ldiruvchilarning zarrachalar tarkibi qanaqa?
3-MA’RUZA: TO‘LDIRUVCHILAR ISHLAB CHIQARISH
TEXNOLOGIYASI
Beton to‘ldiruvchilari asosiy qurilish materiallari hisoblanadi. Ularni ishlab
chiqarish kun sayin o‘sib bormoqda. Kapital va umuman qurilishdagi asosiy
masala, bu to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish va qo‘llashni takomillashtirish, sifatini
yaxshilash hamda ilmiy-texnik yutuqlarni qurilishda qo‘llash.
To‘ldiruvchi sifatida asosan mahalliy tog‘ jinslari va ishlab chiqarish
chiqindilari
(shlaklar
va
boshqalar)dan
foydalaniladi.
Bunday
arzon
to‘ldiruvchilardan foydalanish betonning narxini arzonlashtiradi, chunki
to‘ldiruvchi betonning 85-90% ni, sement esa 10-15% hajmini tashkil etadi.
14
Keyingi yillarda qurilishda g‘ovak sun'iy to‘ldiruvchilardan tayyorlangan yengil
beton keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. G‘ovakli to‘ldiruvchilar beton zichligini
pasaytiradi, bu esa uning issiqlikni tutib qolish xususiyatini yaxshilaydi.
Mahalliy xom ashyolar asosida ishlab chiqarilgan sun'iy g‘ovak
to‘ldiruvchilar yoki g‘ovak tog‘ jinslarini maydalashda olinadigan yengil g‘ovak
to‘ldiruvchilar keltiriladigan og‘ir to‘ldiruvchilarga nisbatan arzon hisoblanadi.
Ularni betonda qo‘llash yaxshi samara beradi.
Agar g‘ovak to‘ldiruvchilar asosidagi yengil betonlar tashqi devorlarni
qurishda ishlatilsa, u holda uning iqtisodiy samadorligi hisobi 1m
2
devorning
issiqlik o‘tkazuvchanlik xususiyatlaridan kelib chiqib bajariladi. Shuni aytish
mumkunki, to‘ldiruvchi qanchalik yengil bo‘lsa bunday to‘ldiruvchili yengil
betonning issiqlik o‘tkazuvchanligi ham kichik bo‘lib, u asosidagi devorning
qalinligi yupqa va arzon bo‘ladi.
Konstruksiyaning massasini kamaytirish orqali quyidagi iqtisodiy samadorlik
yo‘nalishlari ochiladi: transport harajatlari kamayadi; yig‘ma konstruksiyalarni
montaj qilishda harajat kamayadi; kran vositalarida o‘rnatiladigan yig‘ma
elementlar kattalashadi; pastki konstruksiyalarga tushadigan yuk kamayadi;
konstruksiyaning yuk ko‘tarish qobiliyati ortadi; egiluvchan konstruksiyalarda
kerakli yuk ko‘tarish qobiliyatini saqlagan holda armatura sarfi iqtisod qilinadi
Keramzit mustahkamligini oshirish uchun ko‘pchish koeffitsientini
kamaytirish kerak, faqat uning tannarxi o‘zgaradi. Agar uyma zichligi 400 kg/m
3
bo‘lgan 1 m
3
keramzit shag‘alining tannarxini 100% deb qabul qilsak, u holda
uyma zichlik 300 kg/m
3
bo‘lgan 1 m
3
keramzit shag‘alining tannarxi taxminan
20% ga kamayadi, agar uyma zichlik 500 kg/m
3
bo‘lgan 1 m
3
keramzit
shag‘alining tannarxi taxminan 20% ga ortadi, uyma zichlik 700 kg/m
3
bo‘lgan 1
m
3
keramzit shag‘alining tannarxi ikki barobar ortadi.
Keramzit qanchalik og‘ir bo‘lsa, u shunchalik qimmatga tushadi. Buni shu
bilan tushuntirish mumkunki, bir xil sarf xarajatda ishlab chiqarilgan mahsulotning
hajmi ko‘pchish koeffitsientidan ham kichik bo‘lsa, u holda mahsulotning hajmi
kamligi sababli 1m
3
ga sarflangan harajat ham katta bo‘ladi.
Keramzit va boshqa sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilarni ko‘pchitish orqali ishlab
chiqarishda, boyitishda, xom ashyoni qayta ishlash, qo‘shimchalar kiritish kabi sarf
xarajatlarni oqlaydi, qachonki bu barcha ishlar ko‘pchish koeffitsientini oshirsa.
Sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilarning tannarxini korxonaning ishlab chiqarish
quvvatini oshirish orqali kamaytirish mumkin.
G‘ovak to‘ldiruvchilarni tashishdagi qiyinchiliklarni mahalliy sharoitdan
(temir-yo‘l yoki avtotransport, tariflar va boshqa) kelib chiqib o‘rganish kerak
bo‘ladi. Ko‘pincha uzoq masofadan tayyor mahsulot emas, balki xomashyoni
keltirish samarali hisoblanadi. Bu asosan o‘ta yengil g‘ovak to‘ldiruvchilar uchun
taaluqlidir. Masalan, 1m
3
perlit yoki vermikulit tog‘ jinslarini ko‘pchitishda 10
yoki 20 m
3
to‘ldiruvchi chiqadi, shu sababli xomashyoni ishlatish joyiga olib
kelish va ko‘pchitish arzonga tushadi.
Sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish takomillashgani bilan bir
qatorda keramzit shag‘alini ishlab chiqarishni rivojlantirishga bir tomonlama
15
yondashilmoqda. Ya'ni konditsion gilli xom ashyolar kam bo‘lib, yuqorida
keltirilgani kabi yaxshi ko‘pchiydigan xom ashyoni qo‘llash keramzit ishlab
chiqarishda harajatlarni oqlaydi.
Keramzit olishda katta yoqilg‘i sarfi kuzatiladi, yoqilg‘ining aylanma
pechlarda ishlatish koeffitsienti esa 30% dan ortmaydi. Aylanma pechdan
chiqadigan issiqlikni xom granulalarni quritishda ishlatish ham ko‘pincha bu
muammoni yechmaydi. Keramzit va boshqa g‘ovak to‘ldiruvchilarni olishda
sanoat chiqindilari kam ishlatiladi.
Shu sababli sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish strukturasini sanoat
chiqindilari, ayniqsa yoqilg‘i tarkibli xomashyolardan olinadigan agloporit, shlakli
pemza va boshqa to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish orqali yaxshilash mumkin.
To‘ldiruvchilar beton tarkibining to‘rtdan uch qismini tashkil etadi, shu
sababli ham uning sifati katta ahamiyatga egadir. To‘ldiruvchilarning xususiyatlari
nafaqat betonning mustahkamligiga, balki uning uzoq muddatga chidamligiga va
ekspluatatsion xossalariga ham ta'sir ko‘rsatadi[1].
Dastlab to‘ldiruvchilarni sement qorishmasida tekis taqsimlangan inert
material sifatida qaralgan, hamda iqtisodiy jihatidan qo‘llaniladi deb hisoblangan.
Biroq to‘ldiruvchilarga qurilish materiali sifatida qaralib, inshootlarda tosh terish
va bir butun sement toshi uchun bog‘lanishni tashkil etuvchi holatda qaraladi.
Haqiqatda esa to‘ldiruvchilar to‘liq inert material hisoblanmay, balki uning fizik,
telotexnik va ba'zan kimyoviy xossalari betonning ekspluatatsion xossalariga ta'sir
ko‘rsatadi.
To‘ldiruvchilar sementga nisbatan arzon bo‘lib shu sababli ham iqtisodiy
jihatdan uni qo‘llash katta ahamiyatga ega, natijada sement sarfini kamaytirish
imkonini beradi. Biroq to‘ldiruvchilar faqat iqtisodiy nuqtai nazardan
ishlatilmaydi. Betonda kerakli bo‘lgan to‘ldiruvchilarni ishlatish, uning iqtisodiy-
texnik xossalarini yaxshilaydi, hamda sement toshi bilan solishtirganda beton
yuqori hajmiy bardoshlilik va uzoq muddatga chidamlilikka ega bo‘ladi.
Beton uchun dona o‘lchamlari ko‘ndalang bo‘yicha bir necha santimetrdan
mingdan bir qismigacha bo‘lgan to‘ldiruvchilar ishlatiladi.
To‘ldiruvchilarning eng yirik o‘lchami turlicha bo‘lishi mumkin, biroq
istalgan to‘ldiruvchi bir o‘lchamdagi donalardan iborat bo‘lishi mumkin; donalari
bo‘yicha fraksiyalashga to‘ldiruvchilarning donadorlik tarkibi deb aytiladi.
Mustahkamligi past bo‘lgan betonlar ishlab chiqarishda ko‘p hollarda konlardan
olingan turli o‘lchamlarga ega bo‘lgan, ya'ni eng kattadan eng kichik
o‘lchamgacha bo‘lgan to‘ldiruvchilar ishlatiladi. Bunday to‘ldiruvchilarga karer
fraksialangan to‘ldiruvchilari deb ataladi.
Sifatli betonlar olishda ko‘pincha ikki tipdagi to‘ldiruvchilar ishlatiladi:
mayda to‘ldiruvchilar (qum) donalari yirikliki 0,476 sm dan kichik va yirik
to‘ldiruvchilar (shag‘al, chaqiq tosh) donalari yirikliki 0,476 sm dan katta BS EN
12620:2002. AQSh da mayda va yirik to‘ldiruvchilarni ajratish uchun elak №4
ishlatiladi, uning o‘lchami 0.476 sm dan 0,0013 sm ga kichik bo‘ladi. Berilgan
ajratish keyingi mayda va yirik to‘ldiruvchilar orasidagi farqni ko‘rish uchun kerak
bo‘ladi.
16
Asosan, qumning eng kichik o‘lchami 0,07 mm va undan kichikni tashkil
etadi. O‘lchamlari 0,002-0,06 mm gacha bo‘lgan donalar changni tashkil etadi,
undan xam kichik o‘lchamdagi materialga gil deb ataladi. Suglinok bu yumshoq
tog‘ jinsi bo‘lib, taxminan bir xil miqdordagi qum, chan va gildan tashkil topadi.
Dastlab to‘ldiruvchilarning barcha donalari tog‘ jinslari asosida, aloxida
bo‘laklar va donalar shaklida yoki shamol ta'sirida tabiiy holatda, hamda
maydalash orqali sun'iy ravishda olingan BS 812: 103.1: 1985 (2000) i BS812:
103.2 (2000) [1].
Shu sababli ham to‘ldiruvchilarning xususiyatlari to‘liq u olingan tog‘
jinsining xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi, masalan kimyoviy-mineralogik tarkibi,
petrografik xarakteristikasi, solishtirma og‘irligi, qattiqligi, mustahkamligi, fizik-
kimyoviy chidamligi, g‘ovakligi, rangi va boshqalar. Boshqa tarafdan
to‘ldiruvchilarning bir qancha xususiyatlari ishlatiladigan tog‘ jinslarining
xususiyatlari bilan aniqlanmaydi, faqat to‘ldiruvchining donalari shakli va dona
o‘lchamlari, yuzasi teksturasi, absorbsion (suvshimuvchanligi) xususiyatlari bilan
aniqlanadi. Bu barcha xususiyatlar yangi quyilgan va qotgan betonning sifatiga
keskin ta'sir etadi.
Shuni ta'kidlash lozimki, to‘ldiruvchilarning xususiyatlari bevosita tadqiqot
ishlari orqali aniqlanadi, yaxshi to‘ldiruvchini xususiyatlarini aniqlash qiyinlik
tug‘diradi, natijada betonning ma'lum sharoitda ekspluatatsiyasida uning
xususiyatlariga keskin ta'sir ko‘rsatadi. To‘ldiruvchi xususiyatlarini bevosita
betonda o‘rganish zarur bo‘lib, ba'zan to‘ldiruvchining xususiyatlari talab
darajasida bo‘lmasa ham beton tarkibida yaxshi rol o‘ynaydi. Masalan, tog‘ jinsi
asosida olingan namunalar sovuqqa chidamlilik bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba salbiy
natijalarni beradi, biroq to‘ldiruvchi beton tarkibida bo‘lganda bu holat
kuzatilmaydi, ayniqsa to‘ldiruvchi beton toshida to‘liq bekilgan bo‘lsa va kichik
o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lsa, bu namoyon bo‘ladi.
Biroq to‘ldiruvchining bitta yaxshi xususiyati orqali sifatli beton tayyorlab
bo‘lmaydi. Shunda qilib to‘ldiruvchilar xususiyatlarini tadqiq etish orqali uni beton
uchun qo‘llash mumkin yoki yo‘qligi aniqlanadi.
| 