18
nuragan tog' jinslarini noanik aralashmasini ifodalaydi. Odatda, donalari turli
yiriklikdagi shag'al-qum aralashmalar uchraydi. Engil betonlar uchun g'ovakli tog'
jinslaridan olingan tabiiy chaqilgan tosh (tuf, pemza va boshqalar) yoki ko'p
hollarda mahsus sun'iy tayyorlangan to'ldiruvchilar ishlatiladi (keramzit, agloporit,
shlakli pemzasi va boshqalar).
Qum o'zida uvalangan mayda zarrali tarkibni ifodalab, u tog'
jinslarining
shamol ta'sirida nurashi natijasida yuzaga keladi. Aksariyat minerallarning
zarralari aralashgan kvars qumlari, kam hollarda esa dalashpatli va oxaktoshlilari
uchraydi. Ba'zan qumni tog' jinslarini mahsus maydalash yo'li bilan olinadi. Biroq
bu usulda tabiiyga nisbatan tannarxning ortib
ketishi sababli mahsus
maqsadlardagina qo'llaniladi.
To'ldiruvchilar betonning 80% hajmini egallab, uning xususiyatlariga, uzoq
muddatga chidamliligiga va narxiga ma'lum darajada ta'sir ko'rsatadi.
To'ldiruvchilarning betonga kiritilishi bilan, betondagi eng qimmatbaho
hisoblangan xomashyo – sement sarfini keskin kamayishiga erishiladi.
Bundan
tashqari, to'ldiruvchilar betonning texnik xususiyatlarini yaxshilaydi. Yuqori
mustahkamlikdagi to'ldiruvchili baquvvat skelet ma'lum darajada betonning
mustahkamligini va deformasiyalanish modulini ko'taradi –
konstruksiyalarning
bosim
ta'sirida
deformasiyalanishini
kamaytiradi,
shuningdek
betonning
siljuvchanligini – betonga uzoq muddat bosim ostida ta'sir ko'rsatish natijasida
yuzaga kelishi mukin bo'lgan qaytmas deformasiyalardan saqlaydi. To'ldiruvchi
betonning kirishishini oldini oladi va bu bilan uzoq muddat chidaydigan materialni
olish imkonini beradi. Sement toshining qotish jarayonidagi cho'kishi 1-2 mm/m ni
tashkil etadi. Notekis cho'kish deformasiyalari sababli ichki zo'riqishlar va xatto
mikroyoriqlar yuzaga keladi. To'ldiruvchi cho'kish deformasiyasi zo'riqishini qabul
qiladi va sement toshiga nisbatan bir necha barobar cho'kishni kamaytiradi.
G'ovak tabiiy va sun'iy to'ldiruvchilar kam zichlikka ega bo'lib,
engil
betonning zichligini kamaytiradi, uning issiqlik tutuvchanlik xususiyatini
yaxshilaydi. Maxsus betonlarda (yuqori
haroratga chidamli, nurlanishdan
19
himoyalash va boshqalar) to'ldiruvchining ahamiyati juda katta,
chunki ularning
xususiyatlari asosan bunday betonlarning mahsus sifatlarini aniqlab beradi.
