20
Kvars qumlar deb tarkibida kvars miqdori 60% dan ko‘p bo‘lgan qumlarga
aytiladi. Tarkibida 50% gacha dala shpati donalari bo‘lgan qumga kvars-
dalashpati qumi deyiladi.
Ko‘p miqdorda qazib olinadigan qum va shag‘al konlari allyuvial kelib
chiqishga ega. Ular daryo o‘zanlarida xosil bo‘ladi. Shu narsa ma'lumki, oqimning
tezligidan kelib chiqib suv katta yoki kichik tog‘ jinsi donalarini bir joydan
ikkinchi joyga oqizishi mumkin. Shu sababli suv oqimi qum va shag‘alni bir
joyga yig‘ishi bilan bir qatorda uni yuvadi va navlarga ajratadi.
Shamol ta'sirida (barxan shamoli) vujudga keladigan Eoll qumlarning
betonlarda qo‘llash chegaralangan. Chunki bu qumlar juda mayda bo‘lib, donalari
o‘ta silliq yuzaga ega, bu esa ularning sement toshida birikishini yomonlashtiradi.
To‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda asosiy o‘rinni karbonatli cho‘kindi jinslar-
ohaktosh va dolomitlar egallaydi. Ohaktoshlarning asosiy mineral tashkil
qiluvchisi bu kalsit SaSO
3
hisoblanadi. Kristall ohaktoshlarning zichligi-2700kg/m
3
va siqilishga mustahkamligi 200MPa gacha bo‘ladi.
Oxaktoshlar portlandsement toshidagi ishqorli muxitga chidamli bo‘lib,
betonda u bilan yaxshi bog‘lanadi va och kulrang yoki sariq ranga ega.
Dolomitning asosiy mineral tashkil etuvchisi esa SaSO
3
· MgSO
3
.Bu tog‘
jinsi xam o‘ta zich va mstahkam bo‘lishi mumkin.
Metamorfik tog‘ jinslari
otqindi yoki cho‘kindi tog‘ jinslarini yerning chuqur
qismida yuqori bosim va xarorat ta'sirida o‘zgarishidan yuzaga keladi. Metamorfik
tog‘ jinslaridan to‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda gneyslar ishlatiladi. Gneyslar
granitdan qavatma qavat joylashuvi bilan farq qiladi. Marmarlar esa
ohaktoshlarning perekristallizatsiyasi jarayonida yuzaga keladi, kalsit kristallaridan
iborat bo‘ladi. Mustahkamlik chegarasi yuqori (300MPa gacha) bo‘ladi, tabiatda
turli ranglarda uchraydi, maydalashda qirrali yuzali donalar olinadi va beton
uchun og‘ir to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi.
O‘zbekistonda beton uchun to‘ldiruvchilar olishda yaroqli tog‘ jinslarining
tabiiy xom ashyo ba'zasi katta miqdorda mavjud bo‘lib, ularning barchasidan hali
to‘liq foydalanilgani yo‘q. Tabiiy zahirani qayta ishlashda ekologik muhitni
xisobga olish kerak. Qayta ishlovdan so‘ng o‘sha yer landshaftini qayta
tiklashning maksimal yo‘llarini izlash kerak bo‘ladi.
Beton tayyorlashda alohida miqdorlangan holda shag‘alning quyidagi
fraksiyalari ishlatiladi: 5-10; 10-20; 20-40 va 40-70 mm. Bundan tashqari shag‘al
fraksiyasi 3-10 mm, gidrotexnik betonlar uchun esa 40 - 80 va 80 – 120 mm
qo‘llash standart bo‘yicha ruxsat etiladi. Bundan tashqari, shag‘alning ikki
fraksiyali aralashmasi ham ishlatiladi, masalan 5 – 20 mm [2].
A
