21
Dkichik ,5 (Dkichik+Dkatta) Dkatta 1,25Dkatta
4.4-rasm. Shag‘al(chaqiq tosh)ning donadorlik tarkibining grafigi: tekis
chiziqlar bitta fraksiyali to‘ldiruvchilar uchun; uzuq-yuluq chiziq – 5(3)-20
mm fraksiyali aralashma uchun.
Shag‘al fraksiyasining donadorlik tarkibi 4.4-rasmda ko‘rsatilgan
chegarada
bo‘lishi kerak. Ba'zi holatlarda shag‘alga o‘ta muhim talab qo‘yiladi. Masalan,
shag‘al fraksiyasi tarkibida 5(3) mm eng kichik donalar miqdori 5% dan
oshmasligi kerak yoki yupqa devorli konstruksiyalar qo‘llaniladigan beton
tarkibida eng katta ruxsat etilgan shag‘al donalari miqdori umumiy fraksiya
massasi bo‘yicha 5% dan oshmasligi kerak. Shag‘alning mustahkamligini baholash
po‘lat silindrda maydalanishga sinash orqali bajariladi. Standartga ko‘ra
maydalanish ko‘rsatkichi bo‘yicha shag‘alning tog‘
jinslarini siqilishdagi
mustahkamligi intervaliga mos keluvchi (4.3-jadval) taxminiy quyidagi markalari
nazarda tutiladi.
Shag‘alning maydalanish bo‘yicha mustahkamligiga ko‘ra markasi
3-jadval
Ko‘rsatkichla
r nomlanishi
Shag‘alning markasi
Dr- 8
Dr-12
Dr-16
Dr-24
Maydalanish
ko‘rsatkichi,%
Siqilishga
mustahkamlik
chegarasi, MPa
8 gacha
100dan ko‘p
8 – 12
80 - 100
12 – 16
60 - 80
16 – 24
40 - 60
Shag‘al tosh standart talabiga ko‘ra quyidagilarga javob berishi kerak:
Dr8 - siqilishdagi mustaxkamligi 40MPa va
yuqori betonlarda ishlatiladi;
Dr12 - siqilishdagi mustaxkamligi 30 MPa dan 40MPa gacha betonlarda; Dr16 -
siqilishdagi mustaxkamligi 30MPa gacha betonlarda qullaniladi.
Chunonchi shag‘al donalari turli tog‘ jinslarining nurashidan yuzaga kelgan
va mustahkamligi bo‘yicha bir jinsli emas ekan, yuqorida keltirilgan mustahkamlik
chegarasi intervalini o‘rtacha ko‘rsatkichlar deb qabul qilinadi.
22
Qo‘shimcha standartlarda shag‘al tarkibida bo‘sh jinslar chegaralanadi. Bo‘sh
jinslarda suvda sug‘orilgan holatda siqilishga mustahkamlik chegarasi 20 MPa dan
kichik tog‘ jinslariga aytiladi.
Shag‘al tarkibidagi bo‘sh jins donalari o‘rtacha namunani vizual baholash va
donalar mustahkamligini bolg‘a bilan yengil urib yoki donalar qattiqligi po‘lat nina
(otqindi va metamorfik tog‘ jinslari) yoki alyumin (cho‘kindi karbonat jinslar) nina
yordamida tirnash orqali aniqlanadi. Nina bo‘sh donalar
sirtida chiziq qoldiradi,
mustahkamining sirtida esa chiziq qoldirmaydi.
Shag‘al namunasidan olingan bo‘sh jinslar donalari ajratiladi va umumiy
massadagi ulushi aniqlanadi(%):
%
100
т
т
Х
буш
бўш
,
(21)
Bu yerda:
m
bo‘sh
- bo‘sh jinslar donalarining massasi, kg
m- shag‘al namunasining umumiy massasi, kg
Yirik to‘ldiruvchi tarkibida bo‘sh jinslarni aniqlashda
mexanik indikator
qo‘llash mumkin, u esa har bir dona bo‘lagi zo‘riqishini belgilab beradi. Shag‘alda
bo‘sh jins donalari miqdori Dr8, Dr12 va Dr16 markalar uchun 10% gacha va Dr24
markali shag‘al uchun 15% gacha ruxsat etiladi.
O‘zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun zich tog‘ jinsli chaqiq tosh va
shag‘al” bo‘yicha shag‘alning markalari quyidagilardan kam bo‘lmasligi kerak:
Dr8siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 40 MPa va undan yuqori betonlar uchun;
Dr12-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 30 MPa dan 40 MPa gacha betonlar
uchun; Dr16-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 30
MPa dan kichik betonlar
uchun qo‘llaniladi. Og‘ir beton uchun Dr12 markali shag‘alni qo‘llash tavsiya
etilmaydi.
Berilgan mustahkamlik chegarasi 40MPa va undan yuqori betonlar olishda
shag‘alni qo‘llashda, mustahkamlik chegarasi 30MPa
va undan yuqori betonlar
uchun silliq yuzali shag‘alni qo‘llash uchun betonda dastlabki sinov ishlarini
o‘tkazish talab etiladi.
Bardoshlikka hisoblanuvchi transport inshootlarida betonga shag‘al ishlatish
mumkin emas. Bunday chegaralash boshqa buyum va konstruksiyalarda ham
nazarda tutiladi.
Shag‘al tarkibida plastinkasimon va ninasimon shakldagi (qachonki donaning
bir o‘lchami ikkinchidan 3 marta va undan katta bo‘lsa) donalar miqdori 35% dan
oshmasligi kerak.
Bu talab, asosan bunday donalar beton korishmasining
joylashuvchanligiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi hisobiga kuyiladi.
Shag‘al tarkibida yuviluvchi chang, loysimon va gilsimon bo‘laklar miqdori
1% dan oshmasligi kerak. Ayniqsa shag‘al donasiga yopishgan gil miqdori 0,25%
dan oshmasligi kerak.
Shag‘al tarkibida kolorimetrik namuna bo‘yicha aniqlangan organik
qo‘shimchalar miqdori qumda keltirilgan singari chegaralanadi.
Bu tarkibda
mavjud ruda minerallari, sulfid bog‘lamalar, kremnezemning amorf turlariga xam
taaluqlidir.
23
Kremnezemning amorf turlari shag‘alda qumga
nisbatan ko‘p uchraydi.
Ayniqsa, kremniy, opoka va qum-tuproq asosidagi shag‘al donalariga katta
ahamiyat beriladi, chunki ularda opal va xalsedon singari betonga salbiy ta'sir
ko‘rsatuvchi minerallar bo‘ladi.
