7-MA’RUZA: QUM ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI.
DONADORLIK TARKIBI. TABIIY QUMNI QAZIB OLISH. MAYDALASH
CHIQINDILARI ASOSIDAGI QUM.
Tabiiy qum, qum va qum-shag‘alli konlardan qazib olinadi. Qum-shag‘alli
aralashmani navlarga ajratishda qum olinadi. Qum konlari kelib chiqish sharoitiga
qo‘ra boshqa foydali qazilmalar kabi tog‘ oldi, tekislik va suvda olinadigan
turlarga bo‘linadi. Tog‘ oldi jinslari tog‘ yonbag‘irlarida joylashadi. Bunda qumni
qazib olish joyi o‘rab turgan atrof-muxit va transport yo‘llaridan tepada joylashgan
bo‘ladi. Bu konlarda hamma vaqt quruq qum uchraydi. Tekislik konlarida qum yer
yuzasidan pastda va ba'zan grunt suvlaridan pastda yuzaga keladi va yig‘iladi. Bu
konlar quruq yoki nam holatda bo‘ladi. Qumni qazib olish usulidan kelib chiqib,
kondan suvni yo‘qotish uchun quritiladi (drenajda) yoki qumni olish uchun suv
bilan to‘ldiriladi. Suvli konlarda qum daryo, ko‘l va boshqa suv havzalaridan suv
stidan olinadi. Shunday qilib, konlarda qumlar ochiq usulda yoki yopiq usulda
ishlab chiqariladi. Qumni ochiq usulda qazib olish eng ko‘p tarqalgan. Konlardagi
qumlar zamin, gil va boshqa jinslar ostida yig‘iladi. Bu qavatni ochish qavati
deyiladi va uni hajmining foydali qazilma hajmiga nisbati ochish koeffitsientini
ifodalaydi. Ochish ishlari, kon chegarasidagi ochish qavatini olib tashlash, foydali
qazilmalar ustini ifloslantiruvchi va boshqa zararli jinslardan tozalash uchun
bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreperdan foydalaniladi va ba'zan katta
hajmdagi ochishda ekskovatorlarda huqurlarga jo‘natish bajariladi. Konlarda
ochish ishlari bajarilgandan so‘ng, transport yo‘llari va shlash pog‘onalari hosil
qilishda transheyalar yotqiziladi (4.4-rasm).
.4-rasm. Qumni ochiq holatda qazib olish:
1- pastki maydon; 2-qiyalik; 3-yuqori maydon; 4-ishlov berilayotgan
maydon.
24
Ishlash pog‘onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. U
bevosita ekskavator ho‘michi balandligiga bog‘liq. Agar qum konda katta
qatlamda mavjud bo‘lsa, u holda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. Qazib
olish avatining eni ekskavator cho‘michi radiusiga bog‘liq holda 1,2-1,3m ni
tashkil etadi. Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskavatorlar,
skreperlar va boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko‘p bir cho‘michli to‘g‘ri kurakli
ekskavatorlar
(cho‘mich
sig‘imi
0,25-15m3)
qo‘llaniladi.
Bunday
ekskavatorlarning cho‘michi balandligi 6-30m bo‘lib, qazish radiusi 6-40m ni
tashkil etadi. To‘g‘ri kurakli bunday ekskavatorlar ishlash pog‘onasining pastki
maydonida transport vositalari bilan bir qatorda joylashadi. Ekskavator–
draglaynlar bir kovshlidan shunisi bilan farq qiladiki, ularning cho‘michi katta
belkurakli tipda bo‘lib, o‘qda kanatlarda osilgan bo‘ladi. Draglayn o‘zi turgan
joyning pastki qismini qaziydi, shu sababli konning yuqori maydonida ishlaydi.
Ko‘p cho‘michli ekskavatorlar hozirda eng ko‘p ishlatiladi.
Zanjirli ko‘p kovshli ekskavatorlar konveyr shaklidagi to‘xtovsiz
harakatlanuvchi cho‘michlardan iborat. Cho‘michlarni bo‘shatish lentali
transporterga tashlash bilan bajariladi. Cho‘michlarning sig‘imi katta emas, lekin
zanjirda ularning soni 40 donagacha yetadi. Shu sababli ularning to‘xtovsiz
harakatida yuqori mahsuldorlikka erishiladi. Zanjirli ekskavatorning ramasi turli
burchaklarda joylashgan bo‘lishi mumkin, ya'ni ekskavator turgan joy darajasida
va ish pog‘onasining pastki yoki yuqori qismida joylashadi.
Agar qum koni bir jinsli bo‘lmay, qavatma-qavat yuzaga kelgan bo‘lsa,
donalari yirikligi bilan farq qilsa, u holda ko‘p cho‘michli ekskavatorda qazib
olishda qumning donadorlik tarkibi mo‘tadillashtiriladi, bu esa ijobiy faktor
hisoblanadi. Zanjirli ekskavatorlar o‘rniga ko‘p cho‘michli rotorli ekskavatorlar
ham ishlatiladi, ularning ichki organlariga o‘q yaqinida aylanuvchi rotorli
cho‘michlar osilgan xalqa kiradi. Cho‘michlardagi qazib olingan qumlar o‘q ichida
joylashgan lentali transportyorga yuklanadi va bunker, transport vositalari yoki
maxsus chuqurlarga uzatiladi. Rotorli ekskavatorlarda qumni qavatma-qavat
ishlash oson kechadi.
Ko‘p cho‘michli ekskavatorning bir cho‘michlidan afzallik tomoni: qazish
ishlarini uzluksiz davom ettirish, transport vositalarini bir xil to‘ldirish, 1t massa
uchun ishlab chiqarishning katta mahsuldorligi, energiyaning kam solishtirma
sarfi. Qum konini qayta ishlash geologik qidiruvga asoslangan va tuzilgan karta
bo‘yicha bajariladi. Qumning sifatini va bir jinsliligini sistematik nazorat qilinadi.
Sifati past qum uchastkalari qayta ishlanmaydi yoki maxsus chuqurlarga to‘kiladi.
Qum koni uchun asosiy transport turi tirkamali va yarim tirkamali
avtosomosvallar va avtotyagachlar hisoblanadi. Bundan tashqari elektromotorli
samosval-trolleyvozlar, o‘zi to‘kar tirkamali traktorlar, temir-yo‘l transportlari
(motovozlar, elektrovozlar, qum to‘kar vagonlar va platformalar), kanatli osma
yo‘llar kiradi. Ko‘p hollarda lentali transportyorlardan iborat to‘xtovsiz
harakatlanuvchi konveyr transportini rotorli yoki zanjirli ko‘p cho‘michli
ekskavatorlar bilan birga qo‘llash o‘ta samarali hisoblanadi. Konveyr transportini
ishlatish
ekskavatorlar
ishlashini
uzluksizligini
ta'minlaydi,
ularning
25
mahsuldorligini 35-50% ga oshiradi, boshqarish va ishlab chiqarishni
avtomatlashtirish imkonini beradi. Olingan qumning tannarxini va kapital
harajatlarni pasaytiradi.
Kon ichida va undan tashqarida ko‘p kilometrli konveyr transportidan
foydalanish imkoniyati mavjud. Suvli konlarda mavjud suv ostidagi qumlarni
qazib olish ekskavator-draglaynlarda, kanatli skreyperlarda amalga oshiriladi va
eng samaralisi bu gidromexanizatsiyalashgan qazib olish hisoblanadi. Suv ostidagi
qum konlarini qayta ishlashda suzuvchi uskunalardan tuproq so‘ruvchi snaryadlar
keng ishlatiladi. Ularda ponton mavjud bo‘lib, ma'lum vaziyatga troslar, langarlar
va qoziqsimon uskunalar yordamida joylashtiriladi. Pantonda tuproq so‘ruvchi
markazdan qochma tipdagi nasos mavjud bo‘ladi. Suv ostiga tuproq so‘ruvchi
uskuna va zarur holda mexanik bo‘shatgich tushuriladi. Tuproq so‘rgich va
bo‘shatgich birga ishlaydi, chunki bo‘shagan qum suv bilan birga trubada suvli
aralashma ko‘rinishida so‘riladi, suzuvchi aralashma uzatuvchi yordamida
yig‘iladi. Markazdan qochma tuproq so‘rgichlardan tashqari qum suvli aralashmani
qazib olishda gidroelevatorlar ishlatiladi.
Qum suvli aralashmalar qirg‘oq bo‘yidagi maxsus ombor maydonchasida
yig‘iladi, u yerdagi suv havzaga qaytariladi. Bunda bir vaqtning o‘zida qumni
chang va gilsimon qo‘shimchalardan tozalash, boyitish va fraksiyalash ishlari
bajariladi. Qumni gidromexanizatsiyalashgan qazib olish faqat daryo yoki boshqa
suv havzalarida emas, balki suvli tekislik konlarida ham ishlatish mumkin. Suv
yuzasidan yuqorida joylashgan qum konlarini qayta ishlash gidromonitorlarda
bajariladi. Gidromonitor o‘zida boshqariladigan trubali stvol va ohirida tor
nasadkani mujassamlashtiradi. Nasos yordamida yaqin masofadagi suv havzasidan
uzatilgan suv gidromonitordan katta tezlikda tomchilab otiladi.
Tog‘ konlari sanoatida ishlatiladigan gidromonitorlar o‘ta mustahkam tog‘
jinslarini buzish xususiyatiga ham ega. Qumni olishda suvning 0,3-0,5MPa bosimi
yetarli bo‘ladi. Maxsus chuqurlikka suv-qumli aralashma o‘z og‘irligida
harakatlanadi, agar qiyalik yoki tuproq so‘ruvchi bo‘lsa trubalar yordamida
uzatiladi. 4.2.3. Maydalash chiqindilari asosidagi qum Beton uchun yaroqli qum
tog‘ jinslarini maydalash orqali ham olish mumkin, ayniqsa talabga javob
bermaydigan tabiiy qum mavjud tumanlarda ko‘p ishlab chiqariladi. Maydalash
chiqindilari asosidagi qum olishda otqindi, metamorfik yoki zich tog‘ jinslari,
hamda shag‘al ishlatiladi.
Dastlabki tog‘ jinslari suvda saqlagan holda mustahkamligi bo‘yicha
maydalash chiqindilari asosidagi qum to‘rtta markaga bo‘linadi (tog‘ jinsi
mustahkamligi chegarasi 100, 80, 60 va 40 MPa dan kam bo‘lmasligi kerak).
Otqindi va metamorfik tog‘ jinslarining mustahkamlik chegarasi 60MPa dan kam
bo‘lmasligi, cho‘kindi tog‘ jinslari esa 40MPa dan kam bo‘lmasligi kerak.
Dastlabki tog‘ jinslarining mustahkamligidan tashqari ularning tarkibi xam
muhimdir. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki maydalangan qum donalarining shakli
ikkita faktorlarga bog‘liq: maydalangan jinslar strukturasiga va maydalash usuliga.
Eng yaxshi qum mayda va o‘rta donadorlikdagi tog‘ jinslarini maydalashda
olinadi. Bunday qumning donalari yuzasi mikrorelefining balandligi 170-190 mkm
26
ni tashkil etadi, bu esa uning betonda sement bilan bog‘lanishini ta'minlaydi. Yirik
donadorli, yopiq kristall va shishasimon jinslarni maydalashda plastinkasimon va
ninasimon shakldagi qumlar olinadi. Ularning yuzasi mikrorelefi kichik
balandlikka ega. Bundan tashqari, yirik donadorli yarim mineralli tarkibli tog‘
jinslari (masalan, granit)ni maydalash orqali monomineral tarkibli (kvars, dala
shpati, slyuda) qum donalari olinadi, u esa sement toshida kichik bog‘lanishi bilan
farq qiladi. Tog‘ jinslarini maydalash usuli maydalash uskunalariga bog‘liq.
Shu narsa aniqlanganli jinslarni siqish prinsipi asosida ishlaydigan maydalash
uskunalari (jag‘li, konusli, valkli)da ko‘p miqdorda plastinkasimon va ninasimon
shakldagi qum donalari olinadi, zarb ta'sirli maydalagichlarda esa (bolg‘ali)-
nisbatan kam olinadi. O‘zRST 8736-93 “Qurilish ishlari uchun qum. Texnik
shartlar” talabiga ko‘ra qum donalari shakli kubga yaqin bo‘lsa, u holda uning
bo‘shliqligi ham kichik bo‘ladi, o‘z navbatida betonda sement sarfi ham kamayadi.
Maydalangan qumlarning donadorlik tarkibiga yuqorida keltirilgan talablar
qo‘yiladi. Agar tog‘ jinsi chidamsiz ruda minerallari, kremnezemning amorf turlari
va boshqa salbiy qo‘shimchalardan tashkil topmasa, u holda qum olishda
maydalashda faqat chang (tosh kukuni) keraksiz mahsulot sifatida chiqadi.
Qum tarkibidagi chang tabiiy qumdagi gil singari beton uchun salbiy tasiri
kam, shu sababli standartga ko‘ra chang 1-3% gacha ruxsat etiladi. Maydalangan
qum asosidagi betonda to‘ldiruvchilarning bog‘lanishi va uning mustahkamligi
tabiiy kvars qum asosidagi betonga nisbatan yuqori bo‘lib, nafaqat siqilishga balki
cho‘zilishga ham yaxshi ishlaydi. Bunday betonlar sovuqqa chidamliligi va boshqa
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Biroq hozirgi vaqtda tosh maydalash
chiqindilarining 5mm dan kichigi qurilishda kam ishlatiladi, ya'ni tosh chaqiq toshi
ishlab chiqarishda bu massa katta hajmda chiqadi. Bu sanoat chiqindilaridan tosh
kukunini ajratish (suvda yuvish yoki quruq boyitish ) natijasida beton uchun sifatli
qum olish mumkin. Maydalash chiqindilari asosida va boyitishda olingan qum
O‘zRST 8736-93 “Qurilish ishlari uchun qum. Texnik shartlar”da nazarda tutilgan.
| 