-MA’RUZA: QUM ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI

24 
Ishlash pog‘onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. U 
bevosita ekskavator ho‘michi balandligiga bog‘liq. Agar qum konda katta 
qatlamda mavjud bo‘lsa, u holda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. Qazib 
olish avatining eni ekskavator cho‘michi radiusiga bog‘liq holda 1,2-1,3m ni 
tashkil etadi. Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskavatorlar, 
skreperlar va boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko‘p bir cho‘michli to‘g‘ri kurakli 
ekskavatorlar 
(cho‘mich 
sig‘imi 
0,25-15m3) 
qo‘llaniladi. 
Bunday 
ekskavatorlarning cho‘michi balandligi 6-30m bo‘lib, qazish radiusi 6-40m ni 
tashkil etadi. To‘g‘ri kurakli bunday ekskavatorlar ishlash pog‘onasining pastki 
maydonida transport vositalari bilan bir qatorda joylashadi. Ekskavator–
draglaynlar bir kovshlidan shunisi bilan farq qiladiki, ularning cho‘michi katta 
belkurakli tipda bo‘lib, o‘qda kanatlarda osilgan bo‘ladi. Draglayn o‘zi turgan 
joyning pastki qismini qaziydi, shu sababli konning yuqori maydonida ishlaydi. 
Ko‘p cho‘michli ekskavatorlar hozirda eng ko‘p ishlatiladi.
Zanjirli ko‘p kovshli ekskavatorlar konveyr shaklidagi to‘xtovsiz 
harakatlanuvchi cho‘michlardan iborat. Cho‘michlarni bo‘shatish lentali 
transporterga tashlash bilan bajariladi. Cho‘michlarning sig‘imi katta emas, lekin 
zanjirda ularning soni 40 donagacha yetadi. Shu sababli ularning to‘xtovsiz 
harakatida yuqori mahsuldorlikka erishiladi. Zanjirli ekskavatorning ramasi turli 
burchaklarda joylashgan bo‘lishi mumkin, ya'ni ekskavator turgan joy darajasida 
va ish pog‘onasining pastki yoki yuqori qismida joylashadi. 
Agar qum koni bir jinsli bo‘lmay, qavatma-qavat yuzaga kelgan bo‘lsa, 
donalari yirikligi bilan farq qilsa, u holda ko‘p cho‘michli ekskavatorda qazib 
olishda qumning donadorlik tarkibi mo‘tadillashtiriladi, bu esa ijobiy faktor 
hisoblanadi. Zanjirli ekskavatorlar o‘rniga ko‘p cho‘michli rotorli ekskavatorlar 
ham ishlatiladi, ularning ichki organlariga o‘q yaqinida aylanuvchi rotorli 
cho‘michlar osilgan xalqa kiradi. Cho‘michlardagi qazib olingan qumlar o‘q ichida 
joylashgan lentali transportyorga yuklanadi va bunker, transport vositalari yoki 
maxsus chuqurlarga uzatiladi. Rotorli ekskavatorlarda qumni qavatma-qavat 
ishlash oson kechadi. 
Ko‘p cho‘michli ekskavatorning bir cho‘michlidan afzallik tomoni: qazish 
ishlarini uzluksiz davom ettirish, transport vositalarini bir xil to‘ldirish, 1t massa 
uchun ishlab chiqarishning katta mahsuldorligi, energiyaning kam solishtirma 
sarfi. Qum konini qayta ishlash geologik qidiruvga asoslangan va tuzilgan karta 
bo‘yicha bajariladi. Qumning sifatini va bir jinsliligini sistematik nazorat qilinadi. 
Sifati past qum uchastkalari qayta ishlanmaydi yoki maxsus chuqurlarga to‘kiladi. 
Qum koni uchun asosiy transport turi tirkamali va yarim tirkamali 
avtosomosvallar va avtotyagachlar hisoblanadi. Bundan tashqari elektromotorli 
samosval-trolleyvozlar, o‘zi to‘kar tirkamali traktorlar, temir-yo‘l transportlari 
(motovozlar, elektrovozlar, qum to‘kar vagonlar va platformalar), kanatli osma 
yo‘llar kiradi. Ko‘p hollarda lentali transportyorlardan iborat to‘xtovsiz 
harakatlanuvchi konveyr transportini rotorli yoki zanjirli ko‘p cho‘michli 
ekskavatorlar bilan birga qo‘llash o‘ta samarali hisoblanadi. Konveyr transportini 
ishlatish 
ekskavatorlar 
ishlashini 
uzluksizligini 
ta'minlaydi, 
ularning 

25 
mahsuldorligini 35-50% ga oshiradi, boshqarish va ishlab chiqarishni 
avtomatlashtirish imkonini beradi. Olingan qumning tannarxini va kapital 
harajatlarni pasaytiradi. 
Kon ichida va undan tashqarida ko‘p kilometrli konveyr transportidan 
foydalanish imkoniyati mavjud. Suvli konlarda mavjud suv ostidagi qumlarni 
qazib olish ekskavator-draglaynlarda, kanatli skreyperlarda amalga oshiriladi va 
eng samaralisi bu gidromexanizatsiyalashgan qazib olish hisoblanadi. Suv ostidagi 
qum konlarini qayta ishlashda suzuvchi uskunalardan tuproq so‘ruvchi snaryadlar 
keng ishlatiladi. Ularda ponton mavjud bo‘lib, ma'lum vaziyatga troslar, langarlar 
va qoziqsimon uskunalar yordamida joylashtiriladi. Pantonda tuproq so‘ruvchi 
markazdan qochma tipdagi nasos mavjud bo‘ladi. Suv ostiga tuproq so‘ruvchi 
uskuna va zarur holda mexanik bo‘shatgich tushuriladi. Tuproq so‘rgich va 
bo‘shatgich birga ishlaydi, chunki bo‘shagan qum suv bilan birga trubada suvli 
aralashma ko‘rinishida so‘riladi, suzuvchi aralashma uzatuvchi yordamida 
yig‘iladi. Markazdan qochma tuproq so‘rgichlardan tashqari qum suvli aralashmani 
qazib olishda gidroelevatorlar ishlatiladi.
Qum suvli aralashmalar qirg‘oq bo‘yidagi maxsus ombor maydonchasida 
yig‘iladi, u yerdagi suv havzaga qaytariladi. Bunda bir vaqtning o‘zida qumni 
chang va gilsimon qo‘shimchalardan tozalash, boyitish va fraksiyalash ishlari 
bajariladi. Qumni gidromexanizatsiyalashgan qazib olish faqat daryo yoki boshqa 
suv havzalarida emas, balki suvli tekislik konlarida ham ishlatish mumkin. Suv 
yuzasidan yuqorida joylashgan qum konlarini qayta ishlash gidromonitorlarda 
bajariladi. Gidromonitor o‘zida boshqariladigan trubali stvol va ohirida tor 
nasadkani mujassamlashtiradi. Nasos yordamida yaqin masofadagi suv havzasidan 
uzatilgan suv gidromonitordan katta tezlikda tomchilab otiladi. 
Tog‘ konlari sanoatida ishlatiladigan gidromonitorlar o‘ta mustahkam tog‘ 
jinslarini buzish xususiyatiga ham ega. Qumni olishda suvning 0,3-0,5MPa bosimi 
yetarli bo‘ladi. Maxsus chuqurlikka suv-qumli aralashma o‘z og‘irligida 
harakatlanadi, agar qiyalik yoki tuproq so‘ruvchi bo‘lsa trubalar yordamida 
uzatiladi. 4.2.3. Maydalash chiqindilari asosidagi qum Beton uchun yaroqli qum 
tog‘ jinslarini maydalash orqali ham olish mumkin, ayniqsa talabga javob 
bermaydigan tabiiy qum mavjud tumanlarda ko‘p ishlab chiqariladi. Maydalash 
chiqindilari asosidagi qum olishda otqindi, metamorfik yoki zich tog‘ jinslari, 
hamda shag‘al ishlatiladi.
Dastlabki tog‘ jinslari suvda saqlagan holda mustahkamligi bo‘yicha 
maydalash chiqindilari asosidagi qum to‘rtta markaga bo‘linadi (tog‘ jinsi 
mustahkamligi chegarasi 100, 80, 60 va 40 MPa dan kam bo‘lmasligi kerak). 
Otqindi va metamorfik tog‘ jinslarining mustahkamlik chegarasi 60MPa dan kam 
bo‘lmasligi, cho‘kindi tog‘ jinslari esa 40MPa dan kam bo‘lmasligi kerak. 
Dastlabki tog‘ jinslarining mustahkamligidan tashqari ularning tarkibi xam 
muhimdir. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki maydalangan qum donalarining shakli 
ikkita faktorlarga bog‘liq: maydalangan jinslar strukturasiga va maydalash usuliga. 
Eng yaxshi qum mayda va o‘rta donadorlikdagi tog‘ jinslarini maydalashda 
olinadi. Bunday qumning donalari yuzasi mikrorelefining balandligi 170-190 mkm 

26 
ni tashkil etadi, bu esa uning betonda sement bilan bog‘lanishini ta'minlaydi. Yirik 
donadorli, yopiq kristall va shishasimon jinslarni maydalashda plastinkasimon va 
ninasimon shakldagi qumlar olinadi. Ularning yuzasi mikrorelefi kichik 
balandlikka ega. Bundan tashqari, yirik donadorli yarim mineralli tarkibli tog‘ 
jinslari (masalan, granit)ni maydalash orqali monomineral tarkibli (kvars, dala 
shpati, slyuda) qum donalari olinadi, u esa sement toshida kichik bog‘lanishi bilan 
farq qiladi. Tog‘ jinslarini maydalash usuli maydalash uskunalariga bog‘liq. 
Shu narsa aniqlanganli jinslarni siqish prinsipi asosida ishlaydigan maydalash 
uskunalari (jag‘li, konusli, valkli)da ko‘p miqdorda plastinkasimon va ninasimon 
shakldagi qum donalari olinadi, zarb ta'sirli maydalagichlarda esa (bolg‘ali)-
nisbatan kam olinadi. O‘zRST 8736-93 “Qurilish ishlari uchun qum. Texnik 
shartlar” talabiga ko‘ra qum donalari shakli kubga yaqin bo‘lsa, u holda uning 
bo‘shliqligi ham kichik bo‘ladi, o‘z navbatida betonda sement sarfi ham kamayadi.
Maydalangan qumlarning donadorlik tarkibiga yuqorida keltirilgan talablar 
qo‘yiladi. Agar tog‘ jinsi chidamsiz ruda minerallari, kremnezemning amorf turlari 
va boshqa salbiy qo‘shimchalardan tashkil topmasa, u holda qum olishda 
maydalashda faqat chang (tosh kukuni) keraksiz mahsulot sifatida chiqadi.
Qum tarkibidagi chang tabiiy qumdagi gil singari beton uchun salbiy tasiri 
kam, shu sababli standartga ko‘ra chang 1-3% gacha ruxsat etiladi. Maydalangan 
qum asosidagi betonda to‘ldiruvchilarning bog‘lanishi va uning mustahkamligi 
tabiiy kvars qum asosidagi betonga nisbatan yuqori bo‘lib, nafaqat siqilishga balki 
cho‘zilishga ham yaxshi ishlaydi. Bunday betonlar sovuqqa chidamliligi va boshqa 
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Biroq hozirgi vaqtda tosh maydalash 
chiqindilarining 5mm dan kichigi qurilishda kam ishlatiladi, ya'ni tosh chaqiq toshi 
ishlab chiqarishda bu massa katta hajmda chiqadi. Bu sanoat chiqindilaridan tosh 
kukunini ajratish (suvda yuvish yoki quruq boyitish ) natijasida beton uchun sifatli 
qum olish mumkin. Maydalash chiqindilari asosida va boyitishda olingan qum 
O‘zRST 8736-93 “Qurilish ishlari uchun qum. Texnik shartlar”da nazarda tutilgan.

Download 2,95 Mb.