123
chaqiq tosh ishlab chiqariladi. Shag‘al asosida olingan chaqiq toshda
maydalangan donalar miqdori eng kamida 80% (massa bo‘yicha) bo‘lishi kerak.
Po‘lat silindrda maydalanish ko‘rsatkichi bo‘yicha chaqiq toshning dona shaklidan
kelib chiqib shag‘alga nisbatan ancha yuqori bo‘ladi. Shu sababli standartda Dr8
markali shag‘al asosidagi chaqiq toshga maydalanish ko‘rsatkichi 10% gacha;
Dr12 marka uchun-14% gacha; Dr16 marka uchun-18% gacha; Dr24 marka uchun-
26% gacha ruxsat etiladi.
Bunday chaqiq toshga shag‘al kabi O‘zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun
zich tog‘ jinsli chaqiq tosh va shag‘al” bo‘yicha boshqa talablar qo‘yiladi.
14- AMALIY MASHG‘ULOT: SUN’IY TO’LDIRUVCHILAR ISHLAB
CHIQARISH TEXNOLOGIYASI
Vulqon ko‘rinishidagi tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilar otqindi maydalangan
jinslardan tashkil topadi. G‘ovak tog‘ jinslari pemzalar, shlaklar,tuflar, g‘ovak
bazalt, andezit g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Pemza - bu g‘ovak shisha bo‘lib, vulqon otilishidan, ya'ni
magmaning
ko‘pchishidan va qotishidan yuzaga keladi. Magmaning yer ostidan chiqishida
bosimning juda tez pasayishi kuzatiladi. Natijada qotishmadagi mavjud gazlar
pufakchalar holatida ajralib chiqadi. Bir vaqtning o‘zida magmaning sovishida
qovishqoqligi ortadi, och malladan kulrang ranggacha bo‘lgan tolasimon g‘ovak
jinsga aylanadi. Pemzaning yirik konlari Armanistonda uchraydi.
Tabiatda
pemza qum, shag‘al yoki nisbatan yirik singan jinslar sifatida
uchraydi. Pemza asosidagi to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish karerlarni qayta
ishlash, maydalash va materiallarni navlarga ajratishdan iborat. Kimyoviy tarkibiga
ko‘ra pemza nordon jinslarga mansub bo‘lib, shishadan tashkil topadi va tarkibida
kristall minerallari 1% dan kam miqdorda uchraydi.
Pemzada g‘ovaklar o‘lchami 3mm gacha bo‘lib, g‘ovaklar shakli aylanadan
yoki cho‘zinchoq ko‘rinishdan iborat bo‘ladi. Donalar g‘ovakligi 85% ga yetadi.
Pemza qumining uyma zichligi 600-1100kg/m
3
ni, pemza shag‘ali esa 400-
900kg/m
3
ni , donalari zichligi 0,5-1,9 g/sm
3
ni tashkil qiladi.
Pemza shag‘alining siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 2,5–40MPa ni
tashkil etadi. Pemza yacheykali strukturaga ega bo‘lib, mustahkamligining
zichligiga bog‘liqligidan kelib chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi:
2
n
А
R
, (25)
bu yerda:
A=1;
n=2 ga teng bo‘ladi.
Nisbatan mustahkam va og‘ir, shu bilan birga kichik g‘ovaklikdagi
pemzalar (ularni litoidlar yoki toshsimon deyiladi) yengil
konstruksion betonlar
olishda ishlatiladi. Bunday yuqori samarali betonlardan turli xil konstruksiyalar,
ya'ni tom yopma plitalari, ko‘priklar, gidrotexnika inshootlari ishlab chiqariladi.
Vulqon shlaki konlari O‘zbekistonning turli rayonlarida Armanistonda,
Gruziya, Kamchatkada uchraydi. Vulqon shlaki suyuq magmani asosiy tarkibining
havoda qotishi natijasida yuzaga keladi. Vulqon shlaki asosidagi qum va chaqiq
tosh yirik toshlarni maydalash va saralash (fraksiyalash) natijasida olinadi. Vulqon
124
shlakining tashqi ko‘rinishi yoqilg‘i shlaki kabi bo‘lib, to‘q qizg‘ishdan qora
ranggacha bo‘ladi. Strukturasi yirik g‘ovakli. Vulqon shlaki shag‘alining uyma
zichligi 400-850 kg/m
3
, vulqon shlaki qumi esa 650-1300kg/m
3
. Vulqon shlaki
to‘ldiruvchi sifatida turli yengil betonlarda ishlatiladi.
Vulqon tuflari, bu mayda g‘ovakli jinslar bo‘lib, vulqon changlarining turli
darajadagi zichlanishi va ko‘pchishidan yuzaga keladi.
Lava tuflari esa bu tezda
qotgan g‘ovaklangan lava bo‘lib, unda vulqon changi va qumlari mavjud bo‘ladi.
Tuflar va lava tuflari asosida tosh devorlar va yirik bloklar ishlab chiqariladi. Tosh
kesish mashinalarida qayta ishlangan, konlarda chiqqan sanoat chiqindilari
(ishlanayotgan toshning 50% dan ko‘p hajmi chiqindiga aylanadi)ni maydalash va
navlarga ajratishda yengil betonlar uchun yaroqli bo‘lgan, uyma zichligi 600-800
kg/m
3
g‘ovak chaqiq tosh va uyma zichligi 700-1000 kg/m
3
bo‘lgan g‘ovak qum
olinadi. Tuflar donador strukturaga ega bo‘ladi. Lava tuflari esa aralash strukturaga
ega bo‘lib, ba'zan yacheykali strukturaga ega bo‘ladi, ular mustahkamligining
zichligiga bog‘liqligidan kelib chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi:
n
А
R
, (26)
bu yerda:
n-daraja ko‘rsatkichi;
n- lava tuflari uchun 3 gacha olinadi;
n- tuflar uchun 4 va
undan yuqori olinadi;
Shu sababli bir xil zichlikdagi lava tuflari, tuflarga nisbatan mustahkam va
pemzaga nisbatan mustahkamligi pastroqdir. Tuflarning bir qancha turlarining
suvga chidamligi va sovuqqa chidamligi yetarli bo‘lmaydi,
bu uning
strukturasidagi donalarni bog‘lanishini sustligi bilan ifodalanadi.
Bunday tuflar betonda qo‘llanilmaydi, biroq yuqori samarali sun'iy g‘ovak
to‘ldiruvchi olish uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.
