2 O‘quv uslubiy majmua O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan 2021 yil “ ” dagi “ ” sonli buyruq bilan tasdiqlangan fan dasturi asosida ishlab chiqilgan. O‘UMni ishlab chiqqan tuzuvchi

123 
chaqiq tosh ishlab chiqariladi. Shag‘al asosida olingan chaqiq toshda 
maydalangan donalar miqdori eng kamida 80% (massa bo‘yicha) bo‘lishi kerak.
Po‘lat silindrda maydalanish ko‘rsatkichi bo‘yicha chaqiq toshning dona shaklidan 
kelib chiqib shag‘alga nisbatan ancha yuqori bo‘ladi. Shu sababli standartda Dr8 
markali shag‘al asosidagi chaqiq toshga maydalanish ko‘rsatkichi 10% gacha; 
Dr12 marka uchun-14% gacha; Dr16 marka uchun-18% gacha; Dr24 marka uchun-
26% gacha ruxsat etiladi.
Bunday chaqiq toshga shag‘al kabi O‘zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun 
zich tog‘ jinsli chaqiq tosh va shag‘al” bo‘yicha boshqa talablar qo‘yiladi.
14- AMALIY MASHG‘ULOT: SUN’IY TO’LDIRUVCHILAR ISHLAB 
CHIQARISH TEXNOLOGIYASI 
 
Vulqon ko‘rinishidagi tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilar otqindi maydalangan 
jinslardan tashkil topadi. G‘ovak tog‘ jinslari pemzalar, shlaklar,tuflar, g‘ovak 
bazalt, andezit g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
Pemza - bu g‘ovak shisha bo‘lib, vulqon otilishidan, ya'ni magmaning 
ko‘pchishidan va qotishidan yuzaga keladi. Magmaning yer ostidan chiqishida 
bosimning juda tez pasayishi kuzatiladi. Natijada qotishmadagi mavjud gazlar 
pufakchalar holatida ajralib chiqadi. Bir vaqtning o‘zida magmaning sovishida 
qovishqoqligi ortadi, och malladan kulrang ranggacha bo‘lgan tolasimon g‘ovak 
jinsga aylanadi. Pemzaning yirik konlari Armanistonda uchraydi. 
Tabiatda pemza qum, shag‘al yoki nisbatan yirik singan jinslar sifatida 
uchraydi. Pemza asosidagi to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish karerlarni qayta 
ishlash, maydalash va materiallarni navlarga ajratishdan iborat. Kimyoviy tarkibiga 
ko‘ra pemza nordon jinslarga mansub bo‘lib, shishadan tashkil topadi va tarkibida 
kristall minerallari 1% dan kam miqdorda uchraydi. 
Pemzada g‘ovaklar o‘lchami 3mm gacha bo‘lib, g‘ovaklar shakli aylanadan 
yoki cho‘zinchoq ko‘rinishdan iborat bo‘ladi. Donalar g‘ovakligi 85% ga yetadi. 
Pemza qumining uyma zichligi 600-1100kg/m
3
ni, pemza shag‘ali esa 400-
900kg/m
3
ni , donalari zichligi 0,5-1,9 g/sm
3
ni tashkil qiladi. 
Pemza shag‘alining siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 2,5–40MPa ni 
tashkil etadi. Pemza yacheykali strukturaga ega bo‘lib, mustahkamligining 
zichligiga bog‘liqligidan kelib chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi: 
2





n
А
R
, (25) 
bu yerda: 
A=1; n=2 ga teng bo‘ladi. 
Nisbatan mustahkam va og‘ir, shu bilan birga kichik g‘ovaklikdagi 
pemzalar (ularni litoidlar yoki toshsimon deyiladi) yengil konstruksion betonlar 
olishda ishlatiladi. Bunday yuqori samarali betonlardan turli xil konstruksiyalar, 
ya'ni tom yopma plitalari, ko‘priklar, gidrotexnika inshootlari ishlab chiqariladi. 
Vulqon shlaki konlari O‘zbekistonning turli rayonlarida Armanistonda, 
Gruziya, Kamchatkada uchraydi. Vulqon shlaki suyuq magmani asosiy tarkibining 
havoda qotishi natijasida yuzaga keladi. Vulqon shlaki asosidagi qum va chaqiq 
tosh yirik toshlarni maydalash va saralash (fraksiyalash) natijasida olinadi. Vulqon 

124 
shlakining tashqi ko‘rinishi yoqilg‘i shlaki kabi bo‘lib, to‘q qizg‘ishdan qora 
ranggacha bo‘ladi. Strukturasi yirik g‘ovakli. Vulqon shlaki shag‘alining uyma 
zichligi 400-850 kg/m
3
, vulqon shlaki qumi esa 650-1300kg/m
3
. Vulqon shlaki 
to‘ldiruvchi sifatida turli yengil betonlarda ishlatiladi. 
Vulqon tuflari, bu mayda g‘ovakli jinslar bo‘lib, vulqon changlarining turli 
darajadagi zichlanishi va ko‘pchishidan yuzaga keladi. Lava tuflari esa bu tezda 
qotgan g‘ovaklangan lava bo‘lib, unda vulqon changi va qumlari mavjud bo‘ladi. 
Tuflar va lava tuflari asosida tosh devorlar va yirik bloklar ishlab chiqariladi. Tosh 
kesish mashinalarida qayta ishlangan, konlarda chiqqan sanoat chiqindilari 
(ishlanayotgan toshning 50% dan ko‘p hajmi chiqindiga aylanadi)ni maydalash va 
navlarga ajratishda yengil betonlar uchun yaroqli bo‘lgan, uyma zichligi 600-800 
kg/m
3
g‘ovak chaqiq tosh va uyma zichligi 700-1000 kg/m
3
bo‘lgan g‘ovak qum 
olinadi. Tuflar donador strukturaga ega bo‘ladi. Lava tuflari esa aralash strukturaga 
ega bo‘lib, ba'zan yacheykali strukturaga ega bo‘ladi, ular mustahkamligining 
zichligiga bog‘liqligidan kelib chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi: 
n
А
R



, (26) 
bu yerda: 
n-daraja ko‘rsatkichi; 
n- lava tuflari uchun 3 gacha olinadi; 
n- tuflar uchun 4 va undan yuqori olinadi; 
Shu sababli bir xil zichlikdagi lava tuflari, tuflarga nisbatan mustahkam va 
pemzaga nisbatan mustahkamligi pastroqdir. Tuflarning bir qancha turlarining 
suvga chidamligi va sovuqqa chidamligi yetarli bo‘lmaydi, bu uning 
strukturasidagi donalarni bog‘lanishini sustligi bilan ifodalanadi. 
Bunday tuflar betonda qo‘llanilmaydi, biroq yuqori samarali sun'iy g‘ovak 
to‘ldiruvchi olish uchun xomashyo sifatida ishlatiladi. 

Download 2,95 Mb.