1.2. O„SIMLIKLAR BIOLOGIYASINING SHAKLLANISH
SHAROITI
Hozirgi vaqtda yer yuzida juda ko„p o„simliklar ekilmoqda. Madaniy
o„simliklarning soni 1500 taga etdi, ammo eng kerakli xo„jalik ahamiyatiga ega
bo„lgan turlarining soni 250 ta. Ishlab chiqarishda ekilayotgan o„simliklarning
turlari har doim ortib boradi, yovvoyi turlari madaniylashtiriladi.
Jahon bo„yicha ekiladigan ekinlarning asosiy qismini (70%) don ekinlari
tashkil qiladi (bug„doy, sholi, makkajo„xori, arpa, suli, javdar, tritikale, jo„xori,
1
G.S.Posypanov «Rastenievodstvo», M. Kolos. 1997.
11
tariq). Texnik ekinlardan g„o„za, soya, kartoshka ko„p ekiladi. Yer yuzida ekin
maydonlar quyidagicha taqsimlangan: Osiyoda-37%, Yevropada-26%, Amerikada-
26%.
2
O„simlik turi va uning navi (nav sifati) ma‟lum bir tashqi muhit sharoitida
shakllanadi hamda shu sharoitda biologik xususiyati vujudga keladi. Demak,
o„simlikning tashqi muhitga bo„lgan talabini qondirish uchun uning qaysi sharoitda
shakllanganini bilish zarur.
Tropik va subtropik mintaqada o„sgan o„simlik turlari shu mintaqa sharoitiga
talabchan bo„ladi. Bu mintaqada foydali harorat yig„indisi yuqori bo„ladi, kun va
kecha deyarli bir xil bo„lganligi uchun o„simliklar qisqa kunli bo„ladi. Qisqa kun
o„simliklar sovuqqa chidamsiz, suvsizlikka chidamli, nordonli tuproqlarga
chidamsiz, chunki, bu mintaqaning typpog„i neytral yoki ishqoriy bo„ladi. O„suv
davrining boshlanishida sekin o„sadi, ildizi esa tez avj olib rivojlanadi, shimoliy
mintaqada ekilsa o„suv davri uzayadi.
Shimoliy mintaqalarda uzun kunli turlar shakllangan, talab qilinadigan foydali
harorat yig„indisi kamroq, sovuqqa chidamli, suvsizlikka chidamsiz, o„suv
davrining boshlanishida tez o„sadi, shimoliy mintakada o„suv davri qisqaradi.
Qisqa kun o„simliklar shimoliy mintaqaga ko„chirilsa o„suv davri uzayadi,
chunki, ontogenez davrida har bir davrni o„tishiga ma‟lum foydali harorat
yig„indisi talab qilinadi. Har bir ekin turiga va naviga faqat o„zining genotipiga
mos foydali harorat yig„indisi talab qilinadi. Foydali yoki faol harorat 10
o
C dan
yuqorisi xisoblanadi, chunki bu haroratda fiziologik jarayon o„simlikda normal
o„tadi. Ekinlarga talab qilinadigan foydali harorat to„planishi aniqlansa, rivojlanish
davrlarini boshlanishini aniq belgilab berish mumkin.
Misol uchun, soya o„simligi maysalanish davridan shonalash davrigacha 1500
o
C faol harorat talab qiladi. Shu haroratga ega bo„lmaguncha o„simlik boshqa
davrga o„tmaydi, faqat o„sadi va vegetativ massa ko„payadi. Shonalash davridan
dukkak shakllanishgacha 400
o
C foydali harorat talab qilinadi. Ontogenez davrini
2
www.FAOstat.fao.org-2017
year.
12
o„tish uchun soyaning kechpishar navlariga 3500
o
C talab qilinadi. Demak, har bir
genotip o„zi shakllangan mintaqaning, ekologik sharoitining ko„zgusi bo„ladi.
Murakkab sharoitda shakllangan genotip tashqi sharoitga talabchan bo„lmaydi.
O„simlik biologiyasini aniqlash uchun shu turning (genotipning) shaklllanishiga
ta‟sir etgan ekologik sharoitni o„rganish zarurdir.
Shvetsiya botanigi Alfons De Candolle “Madaniy o„simliklarning kelib
chiqishi”, ilkbor 1833 yili chop etilgan. Keyinroq o„simliklarning kelib chiqishi
taniqli rus olimi, genetik Nikolay Vavilov madaniy o„simliklarning kelib chiqishini
o„rgangan.
O„simliklarning kelib chiqish markazlari 1935 yili ilk bor ulug„ rus olimi N.I.
Vavilov tomonidan aniqlangan. Bu ma‟lumot keyinchalik boshqa olimlar
tomonidan to„ldirilib, hozir 12 ta gen markazi aniqlangan:
1. Xitoy-Yaponiya markazi - Xitoy, Koreya va Yaponiyaning subtropik
mintaqasi kiritilgan. Bu mintaqadan: soya, yumshoq bug„doy, tariq, chumiza,
marjumak kelib chiqqan.
2. Indoneziya-Janubiy Xitoy markazidan - suli, shakarqamish, kokos palmasi,
meva va sabzavot ekinlari kelib chiqqan.
3. Avstraliya markazi - sholi, g„o„za, sebarga, tamaki, evkalipt, tropik
daraxtlari kelib chiqqan.
4. Hindiston markazi - sholi, hind bug„doyi, shakarkamish, g„o„za turlari,
sabzavot va meva ekinlari kelib chiqqan.
5. Markaziy Osiyo markazi (Tojikiston, O„zbekiston, Afg„oniston - bu
mintaqa ko„k no„xat, mosh, yasmiq, no„xat, tolali nasha, maxsar, xashaki
dukkaklar, afg„on javdari, qovun, g„o„za turlari, ko„p yillik o„simliklar vatanidir.
6. Old Osiyo markazi (Tog„li Turkmaniston, Eron, Kavkaz orti, Kichik Osiyo,
Arab Yarim oroli) - bu markazdan bug„doy turlari, arpa, suli, javdar, ko„k no„xat,
beda, zig„ir, sabzavot va moyli ekinlar kelib chiqqan.
7. O„rta Yer dengizi markazi (Misr, Suriya, Falastin, Gretsiya, Italiya va O„rta
yer dengizi sohilida joylashgan davlatlar) - bu suli, arpa, bug„doy turlari, zig„ir,
13
karam, lavlagi, sabzi, sholg„om, turp, piyoz, sarimsoq, ko„knori, oq xantal kabi
ekinlar vatanidir.
8. Afrika markazi-jo„xori turlari, tariq, kanakunjut, sholi, bug„doy turlari,
moyli palma, dukkakli ekinlar, kunjut, kofe, g„o„za turlari vatanidir.
9. Ovropa-Sibir markazi - tolali zig„ir, duragay sebarga, beda turlari, kandir,
xmel, meva va sabzavot ekinlarning vatanidir.
10. Markaziy Amerika (Meksika, Gvatemala, Gonduras, Panama) - bu markaz
makkajo„xori, loviya, qovoq , ingichka tolali paxta, shirin kartoshka, maxorka,
kalampir, ko„p yillik o„simliklar vatanidir.
11. Janubiy Amerika - madaniy kartoshka, tamaki, pomidor, ko„p yillik arpa,
chatnaydigan makkajo„xori vatanidir.
12. Shimoliy Amerika - arpa, turlari, lyupin, kungaboqar, sabzavot va rezavor
o„simliklar vatanidir.
Bu ekinlarning aksariyati dehqonchilikda 5-8 ming yildan beri ekilmoqda va
o„z vatanidan uzoq, boshqa tuproq-iqlim sharoitiga moslashib ketgan. Evolyusiya
davrida ko„p o„simliklarning morfologik va biologik belgalari o„zgargan.
O„simliklarning kelib chiqishi, tarqalishi, katta ilmiy va amaliy ahamiyatga
ega. O„simlikshunoslik fani o„simliklarning dastlabki ekila boshlanishi, tarqalishi,
qo„llanishi bo„yicha ma‟lumotlarga ega bo„lishi kerak.
O„simliklarning kelib chiqish markazlarini bilish asosida biologiyasini,
genetikasini va seleksiyasini tadqiqot qilish, shu ekinlardan yuqori hosil
yetishtirishni boshqarishda yordam beradi va yangi navlarni yaratish
samaradorligini oshiradi.
3
| 