7.2-rasm. Yuk ko’taruvchi cho’yan-temir konstruksiyasi ko’priklarning elementlari (
a,b):
1-cho’yan element, 2-temir element.
Ayni vaqtda devori yaxlit bo’lgan yirik to’sinli ko’priklar qurish uchun birinchi
marta urinib ko’rilgan 1850 yilda Buyuk Britaniyada oraliqlari 140 m dan va 70 m dan
bo’lgan “Britaniya” quvursimon temir yo’l ko’prigi qurilgan (7.3-rasm). Ko’ndalang
Bozorov Otabek 111-20-guruh
15
kesimda bunday ko’prikning yuqori va pastki belbog’lari bo’lib, ko’prikning hamma
eniga tarqalgan va chetlari bo’ylab yaxlit vertikal devorlar bilan ulangan.
7.3-rasm. “Britaniya” ko’prigining umumiy ko’rinishi (a) va oraliq qurilmasining
ko’ndalang kesimi (b) (1850yil)
Ammo quvursimon oraliq qurilmalar, vazni kattaligi sababli nomaqbul bo’lib
chiqdi va qo’shtavr kesimli asosiy to’sinlari bor ko’priklar tomonidan siqib chiqarildi.
Oraliqlari katta bo’lgan holda qo’shtavr to’sinlar og’ir bo’lganligi uchun ularning
o’rniga yaxlit fermalar qo’llandi.
XIX asrning 40- yillarida paydo bo’lgan birinchi metall fermalar o’sha paytdagi
panjarasimon yog’och fermalarni eslatardi va ko’pincha, belbog’lar va ko’plab
kashaklardan tashkil topgan ko’p panjarali sistemadan iborat bo’lgan. Panjarasimon
fermali mashxur ko’prik 1853-1857- yilda rus muhandisi S.V. Kerbedz loyihasi
bo’yicha Lugu daryosi ustida qurilgan. Bu ko’prik harakatlanish tepada tashkil qilingan
oraliq qurilmalari bor ikkita temir yo’lga mo’ljallangan 55,3 m dan bo’lgan ikkita
oraliqqa ega edi; oraliq qurilmalar ko’ndalang kesimda parallel belbog’lari bor ko’p
panjarali sistemali to’rtta fermasi bo’lgan. Ko’prik salkam 84 yil xizmat qilgan va
Ulug’ Vatan urushi davrida buzib yuborilgan.
XIX asrning ikkinchi yarmi Rossiyada panjarasimon fermalari bor bir qator yirik
temiryo’l va avtomobil yo’llari metall ko’priklari bilan ajralib turadi. Bu davrda yetuk
rus muhandislari va olimlari bilan bog’liq bo’lgan rus ko’priksozlik fani jadal
shakllangan, jumladan: S.V. Kerbedz (1810-1891), D.I. Juravskiy (1821-1891), N.A.
Belelyubskiy (1845-1922), F.S. Yasinskiy (1856-1899), L.O. Proskuryakov (1858-
1926) va boshqalar.
XIX asrning 60-yillarida Rossiyada qurilgan ko’priklardan Moskvadagi Moskva
shahri ustida qurilgan (1861), oraliqlari 42,7 m dan bo’lgan Borodinskiy ko’prigini
hamda Varshava shahridagi Visla daryosi ustida qurilgan, ikki oraliqli uzluksiz
Bozorov Otabek 111-20-guruh
16
fermalari bor, 74, 68 m dan bo’lgan oltita oraliqli katta ko’prikni alohida ta’kidlash
lozim.
Yaxlit metall fermalarning keyingi rivojlanishida ko’prik quruvchilar fermalarning
panjaralarini soddalashtirishga va eng ishonchli uzelli ulanmalarni ishlab chiqishga
urindilar. Ko’prik fermalarining yangi, yanada maqbul sistema va konstruksiyalarini
izlash bilan XIX asrning ikkinchi yarmida ko’plab rus va chet ellik olomlar
shug’ullandilar. Yuk ko’taruvchi konstruksiyalarning eng maqbul shakllarini izlash
bo’yicha olib borilgan nazariy tadqiqotlar natijasida belbog’lari parabolik, giperbolik,
yarimparabolk kabi shakllarda bo’lgan fermalari bor ko’priklar qurildi. Shuningdek,
panjaralari oddiy bo’lgan, sistemasi sharnir-sterjenli sxemalarga yaqin bo’lgan
fermalarning yangi sxemalari ishlab chiqildi, parchin mixlangan uzellarning bikrligi
sababli yuz beradigan qo’shimcha kuchlanishlar va boshqa masalalar tadqiq qilindi.
Natijada keng tarqalgan ko’p fermali fermalar bora-bora ko’p kashakli, keyin esa
yanada oddiyroq panjarali fermalarga o’rin bo’shatdi.
Ko’priklar qurilishi bo’yicha mamlakat fani va amaliyotiga atoqli rus muhandisi va
olimi, professor N.A. Belelyubskiy katta hissa qo’shdi. XIX asrning 70-yillarida N.A.
Belelyubskiy oktyabr temiryo’lida ilgari mavjud bo’lgan yog’och ko’priklarni
almashtirish uchun metall ko’priklar loyihalarini taklif qildi.
XIX asr oxiriga kelib ko’p fermalari va ko’p kashakli fermalardan oddiyroq
panjarali fermalarga o’tila boshlandi. 1880-1890-yillardayoq Rossiyaning qator shosse
yo’llarida fermalarining panjaralari oddiy kashakli yoki uchburchak shaklda bo’lgan
dastlabki ko’priklar qurildi. XIX asr oxirida shprengel panjarali fermalar paydo bo’ldi.
Rossiyada bunday sistemali birinchi ko’prikni professor L.D. Proskuryakov 1896-yilda
temiryo’l yuklamasi uchun Yenisey daryosi ustida qurgan.
XIX asr oxiri - XX asr boshi Rossiyada ko’priksozlik fani va texnikasi tez
rivojlangan davrdir. Bu davrda yirik daryolar ustida dadil va ilg’or yechimlari bilan
ajralib turadigan ko’pgina ko’priklar qurildi. Rossiyada qurilgan bunday ko’priklarga
quyidagilar kiradi: professor N.A. Belelyubskiy loyihalari bo’yicha Sviyajek va
Simbirsk yaqinida Volga daryosi ustida qurilgan, oraliqlari 158,4 m dan bo’lgan yirik
ko’priklar; professor L.D. Proskuryakov loyihalari bo’yicha Oka va Volxov daryolari
ustida qurilgan ko’priklar va boshqalar.
XIX asr o’rtasida qurilgan To’sinli ko’priklar orasida ko’pincha uzluksiz oraliqli
qurilmali ko’priklar qurilgan. Bunday ko’priklarning iqtisodiy afzalliklari bilan birga bir
qator kamchiliklar ham bo’lgan: tayanchlarning cho’kishiga sezgirlik, harorat o’zgarishi
tufayli siljishlarning kattaligi.
XIX asrning ikkinchi yarmida jahon ko’priksozligida oraliqlarning sharnirlar kiritish
haqida takliflar paydo bo’ldi. Bunday sharnirlar uzluksiz sistemani aniqlanadigan-
konsol sistemaga aylantiradi. U metall ko’priklar qurilishida yangi yo’nalish berdi.
To’sinli-uzlukli oraliq qurilmalar oldida oraliq kattalashishi bilan oshib boradiga
Bozorov Otabek 111-20-guruh
17
iqtisodiy afzalliklarga ega bo’lgan konsol sistemalar katta oraliqli ko’priklar uchun keng
qo’llana boshlandi.
Rossiyada ilk konsol ko’prik 1887-yilda L.D. Proskuryarov loyihasi bo’yicha Sulu
daryosi ustida temiryo’l uchun qurilgan. 1898-yilda Smolenskda
Dnepr daryosi ustida
shosse yo’li uchun birinchi konsol ko’prik qurildi; 1894-yilda Dnepr daryosi ustida
oralig’i 190 m bo’lgan ko’prik qurildi. Har ikkala ko’prik temiryo’l va avtomobil yo’li
uchun mo’ljallangan. Kichkas ko’prigi o’sha vaqtda Rossiyada oralig’i bo’yicha eng
yirik ko’prik hisoblangan.
Bu davrda xorijdagi eng mashhur konsol ko’priklar quyidagilar edi: Budapeshtdagi
Dunay daryosi ustida 1897-yilda qurilgan, oralig’i 175 m bo’lgan ko’prik; oralig’i eng
katta bo’lgan ko’priklar: 1890-yilda qurilgan, oraliqlari 521 m dan bo’lgan Fort
(Shotlandiya) ko’prigi (7.4-rasm) va 1917-yilda qurilgan, oralig’i 549 bo’lgan Kvebek
(AQSH) ko’prigi.
7.4-rasm. Oraliqlari 521 m dan bo’lgan Fort ko’prigi (1890-yil).
Konsol sistemalar keng qo’llanishi bilan birga, uzluksiz oraliq qurilmali ko’priklar
qurilishi to’xtab qolmaydi. Chuqur suvosti asoslar qurish texnikasi rivojlanishi,
shuningdek, oraliqlar va hisobiy vaqtinchalik yuklamalar ortishi bilan uzluksiz
ko’priklar, ayniqsa, maqsadga muvofiq bo’lib qoldi. Mamlakatdagi birinchi uzluksiz
ko’priklarga quyidagilar kiradi: Visla daryosi ustidagi ko’prik (1866). Moskvadagi
Moskva daryosi ustida qurilgan Katta Krasno kolmsk (1872) va Krim ko’prigi (1874),
Oryo’ldagi Oka daryosi ustidagi ko’prik (1880) va boshqalar.
Keyinchalik uzluksiz metall ko’priklar qurish davom etdi va ko’priksozlik texnikasi
rivojlanishi bilan yetarlicha mukammal zamonaviy konstruktiv shakllarga ega bo’ldi.
Bozorov Otabek 111-20-guruh
18
XIX asrda rus ko’priksozlik maktabi amalda jahon darajasidan ortda qolmaydi va
ko’priklar haqidagi fanga sezilarli hissa qo’shdi. Bunga yirik rus ko’priksoz olimlari
S.V. Kerbedz, D.B. Juravskiy, N.A. Belelyubskiy, L.D. Proskuryakov, G.P. Perederiy,
N.S. Streletskiy. E.O. Paton vs boshqalar sabab bo’ldilar.
S.V. Kerbedz (1810-1891) Neva daryosi ustida cho’yan arkali oraliq qurilmalari
bo’lgan, irinchi doimiy ko’prikni (1850), Lug daryosi ustida panjarali fermalari bo’lgan
Rossiyadagi ilk metall ko’prikni (1851) loyihaladi va qurgan, temiryo’l transporti
muhandislari institutida dars bergan.
Ko’priksozlik bo’yicha rus ilmiy maktabining tashkil topishiga D.I. Juravskiy
(1821-1891) katta hissa qo’shgan. U ko’p panjarali fermalarni hisoblash nazariyasini,
urinma kuchlanishlar nazariyasini ishlab chiqqan.
N.A. Belelyubsliy (1848-1922) oqilona ikki kashakli panjarani taklif qildi va
keyinchalik ko’priklarni loyihalashda foydalandi. U dunyoda birinchi bo’lib
ko’priksozlikda payvandlanadigan temirni quyma temirga almashtirishning
maqbulligini isbotladi va 1883- yildan boshlab quyma temirdan quriladigan ko’priklarni
loyihalashni boshladi, ko’priksozlikda quyma temir ishlatish bo’yicha dastlabki
meyorlarni ishlab chiqdi. U 100 dan ortiq yirik ko’priklarni loyihalash. Bu ko’priklar
orasida Yevropadagi eng uzun ko’prik Volga daryosi ustida qurilgan Sizran ko’prigidir
(1850). N.A. Belelyubsliy Rossiyada birinchi bo’lib prokat profillarning metrli turinin
ishlab chiqdi, 25 dan 50 sarjingacha (55 … 109 m) bo’lgan oraliqlar uchun metall
ko’priklarning namunaviy oraliq qurilmalarini olib kirdi.
L.D. Proskuryakov (1858-1926) yuqori belbog’lari poligonal va parabolik shaklda
bo’lgan, uchburchak panjarali po’lat fermalarni ishlab chiqdi va qo’lladi. Uning loyihasi
bo’yicha Neman, Volxov, Oka, Amur, Volga, Yenisey daryolari ustida ko’plab yirik
ko’priklar qurildi. L.D. Proskuryakov ta’sir chiziqlari va ekvivalent yuklamalar
bo’yicha hisoblashni ko’priksozlik amaliyotiga olib kirdi, ko’priklar va qurilish
mexanikasi bo’yicha darsliklar yozdi. 1896-yilda Moskvada temiryo’l transporti
muhandislari instituti ochilganda, u ko’priklar kafedrasining birinchi professori bo’ldi.
To’sinli ko’priklardan tashqari Rossiyada 1880-yildan keyin temir arkali ko’priklar
ham ko’p ishlatilgan. Dastlab ularning, cho’yan arkali arkalar bilan almashtirildi.
XX
asrda
mustahkamligi
yuqori po’latlarning paydo bo’lishi metall
ko’priksozlikning rivojlanishi uchun qo’shimcha imkoniyatlar berdi. Oraliq
qurilmalarning konstruksiyasi soddalashib bordi, elementlarni ulashning yangi turlari
(payvandlash, mustahkamligi yuqori boltlarda friksiyali ulanmalar), yangi konstruktiv
shakllar (ko’priklar uchun): ortotrop plitalar, elementlarning yopiq qutisimon va
quvursimon kesimlari paydo bo’ldi. Bu juda katta oraliqlarni yopish uchun po’lat
ko’priklarni keng qo’llashga yaxshi sharoit yaratdi. To’sinli ko’priklarning oraliqlari
548 m ga yetdi. (Kanadadagi Kvebek ko’prigi, To’sin-konsolli sistema, 1917), qulay
sharoitlarda oraliqlari 500 m dan oshadigan arkali sistemalar qo’llandi.
Bozorov Otabek 111-20-guruh
19
Arkali metall ko’priklarning eng katta oralig’i 2004-yilda Xitoyda qurilgan arkali
ko’prikda 550 m ga yetgan. U avtomobil transporti harakatlanadigan oltita polosani
ta’minlaydi.
Rossiyada, ko’priklar, jumladan, metall ko’priklar qurilishi hajmi juda katta. Volga,
Dnepr, Yenisey, Obь kabi katta daryolar ustidan o’tish yo’llari katta oraliqli ko’priklar
qurilishi talab qiladi. Shu sababli 1923-1924-yillardan boshlab temiryo’l va avtomobil
yo’llari metall ko’priklar qurilishi avj oldi. Birinchi besh yillik davrida Gorkiy
shahridagi Volga daryosi Kashiri shahridagi yaqinidagi Oka daryosi, Dnepr daryosi
ustida yirik To’sinli ko’priklar va boshqalar qurilgan.
Rossiya ko’priksozligidagi katta voqea- Stariy Dnepr ustida professor N.S.
Streletskiy boshchiligida aralash harakatlanishga mo’ljalangan, oralig’i 224 m bo’lgan
arkali ko’prik qurilishi bo’lgan edi. Moskvadagi Moskva daryosi ustida yangi ko’priklar
qurilishiga katta e’tibor qaratilgan. Ulug’ Vatan urushidan oldin qurilgan Moskvadagi
ko’pgina ko’priklarning metall arkali oraliqlari bo’lgan. Ko’priksozlik nazariyasi va
amaliyotiga mamlakatdagi ko’plab olim va muhandislar katta hissa qo’shganlar: N.S.
Streletskiy, E.O.Paton, B.N.Gorbunov, G.P. Perederiy, N.Sh. Mitropolskiy,
S.A.Ilyasevich, V.M.Vaxurkin, G.X.Yevgrafov, Y.Y.Gibshman, P.Ya.Kalmikov va
boshqalar.
XX asrning ikkinchi yarmida sobiq Ittifoqda juda ko’p yaxlit devorli to’sinli
konstruksiyalar qurildi.
Mustahkamligi yuqori po’latlar, elementlarni ulashning yangi konstruksiyalari va
usullarini qo’llash metall ko’priklarning yangi, maqbul sistemalari ishlab chiqilishi
metall oraliq qurilmalarning maqbul sohasini kengaytirdi. 1950-yillardan boshlab
avtomobil yo’llari ko’priklardagi metall oraliq qurilmalarning asosiy turlaridan biri
po’lat-temirbeton oraliq qurilmalar bo’lib qoldi. Bunday samarali konstruksiyalarni
hisoblash nazariyasiga Ye.Ye. Gibshman va N.N. Streletskiylar katta hissa qo’shdilar.
Keying yillarda Rossiyada yaxlit payvandlangan qutisimon oraliq qurilmalar va
vantli ko’priklarga katta e’tibor qaratilmoqda.
Oxirgi o’n yillikda osma va vantli sistemalar ko’proq qo’llanmoqda. Ular suvi ko’p
daryolar, dengiz ko’rfazlari va bo’g’ozlari ustida qurilgan ko’priklardagi juda katta
oraliqlarni yopish imkonini beradi. Keyingi vaqtda dunyoda zamonaviy sharoitlarda
juda oqilona bo’lib chiqqan ko’pgina vantli sistemali ko’priklar loyihalandi va qurildi.
XX asr oxirida Yaponiya ko’priksozlari ulkan muvaffaqiyatlarga erishdilar. 1998-
yilda umumiy uzunligi 3910 m bo’lgan yirik Akasi-Kayke osma ko’prigi
ekspluatatsiyaga kiritildi. U Xonsyu va Sikoku Yapon orollarini birlashtiradi, eng katta
uzunligi 1990 m bo’lgan oraliqqa va balandligi 298 m bo’lgan pilonlarga ega. Uning
bikrlik To’sinini diametri 1,1 m bo’lgan ikkita kabel tutib turadi va avtomobil
harakatlanadigan sakkizta polosani ta’minlaydi.
1999 yilda Yaponiyaning boshqa orollari orasida metall bikrlik To’sini va ikkita
Bozorov Otabek 111-20-guruh
20
metall piloni bo’lgan yirik Tatara vantli ko’prigi ekspluatatsiyaga kiritildi. Pilonlar
orasidagi masofa (890 m) va bikrlik to’sinning umumiy uzunligi (1840m) dunyo
bo’yicha eng katta hisoblanadi.
Rossiyada 2000-yilda Surgutda bir pilonli vantli ko’prik qurildi. Uning bikrlik
To’sinining bir uchi tayanch bilan tugaydi.
Bu bikrlik, To’sinining to’la uzunligi 588 m bo’lgan holda, bir pilonli ko’priklar
uchun uzunligi eng katta-408 m bo’lgan oraliq hosil qilish imkonin berdi.
2004-yil sentabrida Xakasiyada Irtish daryosi ustida arkali ko’prik ekspluatatsiyaga
kiritildi. Bu ko’prikning, estakadalar orasida joylashgan markaziy qismi uzunligi 693 m
bo’lgan uzluksizkombinatsiyalashgan sistemadan iborat;
Sistemaning, uzunligi 231 m bo’lgan va harakatlanish pastda tashkil qilingan asosiy
oralig’i to’sinlardan panjarasimon qilib ishlanadi. Oxirgi chekka oraliqlarda yaxlit
devorli to’sinlarga aylanib, transport ko’prikning ustidan yuradi.
| 