“Pedagogik mahorat” Ilmiy-nazariy va metodik jurnal 2022, № 1
222
kamonchali musiqa cholgʻulari paydo boʻla boshladi. Ulardan saroy a’yonlarining marosimlarida,
harbiy
yurishlarida foydalanilgan.
Asosiy qism. Eramizdan avvalgi III asr oʻrtalarida Oʻrta Osiyoning Gʻarbiy viloyatlarida Parfiyon(a),
Sharqda esa Grek Baqtriya davlatlari tashkil topdi. Eramizning I asrida Oʻrta Osiyoning janubiy qismida
qudratli Kushon shohligi tashkil topdi. Mahalliy Kushon sulolasi ostida bir qancha davlatlar birlashdi, buning
natijasi oʻlaroq shaharlar yuksaldi, madaniyat gullab yashnadi, yangi-yangi musiqa cholgʻularining
yaratilishiga shart-sharoit yuzaga keldi [1]. Quldorlik jamiyati Oʻrta Osiyo xalqlari madaniyati rivojida
muhim bosqich boʻldi. Xalq musiqasi yanada yuksalishi bilan birga, cholgʻu asboblar ham takomillashdi.
Asrimizning 30-40-yillarida uyushtirilgan arxeologik ekspeditsiyalar (S.L.Tolstov, V.A.Vyatkin,
M.V.Masson va boshqalar rahbarligida) natijasida Oʻrta
Osiyo madaniyatini, shu jumladan, xalq
cholgʻularini oʻrganishda qimmatli ma’lumotlarga ega boʻlindi[4]. Topilgan madaniy yodgorliklar: nay
rubobsimon cholgʻu, hozirgi doiraga oʻxshash doʻmbira, nogʻora va shu singari cholgʻu asboblarini
chalayotgan mashshoqlar tasvirlangan. Bular Afrosiyob, Tuproq qal’a, Ayratam kabi shaharlardan topilgan
sopol idishlardagi mashshoq haykalchalardir. Ularda turli xil musiqa asboblari: lyutnya, tanbur, rubobsimon
cholgʻu, qonun, ud, rud, shemani, (musiqor) chagʻona, chiltor, nay, burgʻu, surnay, karnay, doirasimon
cholgʻularda mashq qilishlari tasvirlangan.
Cholgʻular joʻrligida qoʻshiq, oʻyin va kuylar xalqning katta-katta marosimlari va oilaviy bayramlarda
ijro etilgani bizga ma’lum. Bayramlar koʻpincha yil fasllari bilan bogʻliq boʻlgan. Oʻrta Osiyoda “Navroʻz”,
“Lola sayli”, “Hosil bayrami”, “Qovun sayli”, “Uzum sayli” kabi mavsumiy bayramlar keng tarqalgan.
Bunday ommaviy bayramlarni xalq cholgʻu ansambllari xonanda va sozandalar
hamda raqqosalarsiz
tasavvur qilish qiyin. Bayramlarda, madaniy marosimlarda ayniqsa karnay, surnay, doira, nogʻora va
chindavul kabi urma zarbli musiqa asboblari keng qoʻllanilgan.
Feodalizm davrida arab istilosi Oʻrta Osiyo xalqlari madaniyati taraqqiyotiga sezilarli ta’sir oʻtkazdi.
VII-VIII asrlarda arab xalifaligida tirik jonzotni tasvirlashni ta’qiqlovchi, islom dinining yoyilishi, devoriy
sur’atlarni, shu jumladan, musiqa cholgʻulari tasvirining barham topishiga olib keldi [2].
IX asrga kelib Buxoro yirik madaniy markazga aylandi
va ayni paytda yakkanavoz, ansambl
musiqachiligi va raqsni oʻz ichiga olgan vokal-cholgʻu musiqa turkumlari rivojlandi. Oʻrta asr sharoitida
musiqiy ixtisoslashuv, maxsus musiqa ustaxonalari paydo boʻlishiga olib keldi. Bu yerda ustoz-shogird
an’analari qaror topib rivojlandi. Musiqa cholgʻu asboblari ham shakllandi. Asboblarning yangi namunalari
kashf etildi.
Bugun Oʻzbekistonda musiqiy ta’lim jahondagi eng ilgʻor ta’lim
tizimlaridan biriga aylangan, desak
mubolagʻa boʻlmaydi. Oʻnlab, yuzlab sozandalarimiz qardosh va Yevropa sahnalarida nafaqat oʻzbek
musiqasini, balki turli janr va durdona asarlarni ijro etib, mahoratlarini yuqori darajada namoyish etishga
erishmoqdalar. Bu, albatta, yurtimizda musiqa san’ati yuqori darajada ekanligi hamda sozanda-
musiqachilarni oʻqitish uslubiyoti ilgʻor ekanligidan dalolatdir. Bundan tashqari, yurtimizga dunyoning turli
davlatlaridan musiqa ansambllari, kompozitorlari, musiqachilari hamda dirijorlari tashrif buyurib, oʻz konsert
dasturlarini, shu bilan birga bizning sozandalarimiz bilan hamkorlikda ijrolarini namoyish etib kelmoqdalar.
Bu ham oʻzbek musiqa san’atining dunyo sahnalaridagi oʻrni, nufuzi yuqoridaligi boshqa xalqlarning ijobiy
fikrlaridan dalolat beradi.
