2.O‘quv faoliyati natijalarini hisobga olish turlari, shakl va metodlari.
Pedagogi-psixologik fani bilimlarni o‘z vaqtida nazorat qilish va baholashning
uchta vazifasi borligini alohida uqtiradi:
1.
O‘zlashtirishni nazorat qilish va baholash natijalariga harab davlat ta’lim
standartlari qanday bajarilayotganligi nazorat qilinadi va vazifalar belgilanadi.
2.
Bilimlarni nazorat qilish va baholash natijasida o‘quvchilarda bilimlar
yanada kengayadi. Bu bilan ta’lim muassasalari oldida turgan ta’limiy maqsad bajariladi.
3.
Ta’lim sohasida yaxshi natijalar yoshlar tarbiyasiga ham ta’sir ko‘rsatadi,
ularda ko‘tarinki ruh, o‘z kuchiga bo‘lgan ishonch va qiziqish paydo bo‘ladi. SHuning
uchun ham ta’lim natijalarini nazorat qilish va baholash ta’lim tizimining ajralmas
qismidir.
Ana shu vazifalardan kelib chiqib o‘quvchilar o‘quv faoliyatini hisobga olishning
bir qator shakl va metodlari asoslangan.
Har bir fan bo‘yicha o‘quvchining o‘quv faoliyatini nazorat qilish va baholash
chorak yoki yarim yillik davomida muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi nazorat
turlari orqali baholanadi:
-
joriy nazorat;
-
oraliq nazorat;
-
yakuniy nazorat.
Joriy nazorat – bu ta’lim jarayonida o‘quvchilar tomonidan o‘quv dasturida
belgilangan muayyan mavzularni o‘zlashtirilish bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalari
darajasini aniqlash, baholash shakli. Bu nazorat o‘qituvchi tomonidan o‘tkazilib,
o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash fanning har bir mavzusi bo‘yicha kundalik
ballar qo‘yib borishni nazarda tutadi.
Oraliq nazorat o‘quvchilar tomonidan o‘quv materialining muayyan bob yoki
bo‘limlari bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash,
baholash shakli.
YAkuniy nazorat – ta’lim oluvchilarning chorak yoki yarim yillik uchun
belgilangan o‘quv materiallari bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalari
darajasini aniqlash, baholash shakli bo‘lib, o‘rganilgan mavzular bo‘yicha yozma,
og‘zaki, test shaklida o‘tkaziladi.
O‘quvchilarning faoliyatini hisobga olish metodlari og‘zaki, yozma, test hamda
amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan bo‘lishi mumkin.
Og‘zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha
keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir.
Og‘zaki tekshirishning mohiyati shunda ko‘rinadiki, o‘qituvchi o‘quvchilarga
o‘rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, ularning o‘zlashtirish darajasini
aniqlaydi. Og‘zaki tekshirish o‘quvchilarning bilimlarini tekshirishni savol-javob usuli
asosida amalga oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda suhbat usuli deb ham atashadi.
Og‘zaki tekshirishda o‘qituvchi o‘rganilayotgan mavzuni alohida qismlarga ajratadi va
ularni har biridan o‘quvchilarga savollar beradi. Biroq, o‘quvchilarning nutqini o‘stirish
hamda ularning chuqur va mustahkam bilimga ega bo‘lishlari uchun ulardan shu yoki
oldingi mavzuni butunlay esga tushirishni talab qilish mumkin. Ko‘pgina fanlarda
og‘zaki tekshirish o‘quvchilarning javoblarini yozma mashqlarni tashkil etish asosida
to‘ldirib boriladi. Masalan, o‘quvchilarning «Qo‘shma gaplar» mavzusini qanday
o‘zlashtirganliklarini tekshirishda ana shunday yo‘l tutish mumkin. Ular o‘z javoblarini
isbotlash uchun misol keltiradilar. Bu misollarni doskaga yozib, sintaktik va grammatik
jihatdan tahlil qiladilar. Matematika, fizika va ximiyadan og‘zaki tekshirish qoidaga
muvofiq misol va toptiriqlarni amaliy ko‘nikma va malakalar baholash maqsadidan kelib
chiqib hal etiladi. Keng tarqalganligi va samarali ekanligiga haramay o‘quvchilarning
bilimlarini nazorat qilish va baholashda og‘zaki tekshirish ayrim kamchiliklarga ham ega.
CHunonchi, uni qo‘llash jarayonida:
-
nisbatan ko‘p mehnat sarflanadi;
-
dars mobaynida 3-4 nafar o‘quvchinigina bilimini tekshirish mumkin.
SHu bois o‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholashning
muvaffaqiyatini ta’minlash uchun turli shakllardan foydalaniladi.
Og‘zaki ommaviy tekshirish o‘quvchilardan og‘zaki so‘rash bo‘lib, ular guruhga haratilgan
savollarga javob beradilar. Bunday tekshirishda javoblar qisqa bo‘ladi. Mazkur so‘rash ko‘pchilik
o‘quvchilarni nazorat qilishni ta’minlaydi va butun guruhni faollashtiradi, ammo o‘quvchilarning
nutqini o‘stirmaydi. Bunday nuqsonlar individual so‘rashda ko‘zga tashlanmaydi. Ammo
so‘rashning bu shaklida guruhdagi boshqa o‘quvchilarning to‘laqonli ishlashlariga erishish juda
qiyin.
Kombinatsiyalangan (tezlashtirilgan) tekshirishda o‘qituvchi bir necha
o‘quvchini bir vaqtda doskaga chaqiradi, biri og‘zaki javob beradi, 3-4 nafar o‘quvchi esa
kartochkalar bo‘yicha yozma ishni bajarishadi va hokazolar. Bu tekshirishning murakkab
usuli bo‘lib, o‘qituvchidan yetarlicha tajriba va diqqatlarini guruhdagi hamma
o‘quvchilarga taqsimlay bilishni talab qiladi.
YOzma tekshirish – o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat
qilish va baholashning eng samarali usullaridan biri bo‘lib, ularning ijodiy qobiliyatlarini
baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki, o‘qituvchi alohida mavzu
yoki o‘quv dasturining ma’lum bo‘limini o‘tib bo‘lganidan so‘ng o‘quvchilarning
bilimlarini nazorat qilish va baholashni tashkil etadi. YOzma tekshirish topshiriq, ya’ni,
insho yozish hamda turli nazorat va mustaqil ishlarni bajarishni uyda ham amalga
oshirishga imkon beradi. Ushbu jarayonda o‘qituvchining bajarilgan ish bilan tanishib
chiqishi, uning sifatini tekshirishi uchun ko‘p mehnat va vaqt sarflanadi.
Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan amaliy
harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to‘g‘riligini kuzatish yoki olingan natijalarga
tayanishdan iborat bo‘lishi mumkin.
O‘quvchining butun dars davomidagi barcha faoliyatlarini nazorat qilish
tekshirishning maxsus turi bo‘lib, u o‘quvchining darsdagi ishtiroki uchun ball qo‘yish
bilan yakunlanadi. Bu o‘quvchini doimo harakat qilishga va faollikka undaydi.
Ma’lumki, bugun ta’lim tizimida reyting nazoratidan keng foydalanilmoqda. Reyting deganda
baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash, bironta hodisani oldindan belgilangan shkala
bo‘yicha baholash tushuniladi.
SHkalalash – aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida modellashtirish. Uning
turli uslublari sifat tavsiflarini miqdoriy o‘zgarishlarga aylantirishga yordam beradi.
Reyting nazorati asosida o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini hisobga olishning yuqorida keltirilgan
metodlari bilan birga test usulidan ham samarali foydalanilmoqda. Test so‘rovidan nafaqat
o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, balki 1993 yildan boshlab
O‘zbekiston Respublikasida abituriyentlarni oliy o‘quv yurtlariga tanlov asosida qabul qilish
jarayonida ham samarali foydalanib kelinmoqda.
Test – aniq maqsad asosida muayyan holat darajasini sifat va miqdoriy
ko‘rsatkichlarda belgilashga imkon beruvchi sinov vositasi.
Pedagogik amaliyotda testning bir qator afzalliklari ko‘zga tashlanadi. Ular
quyidagilardir:
1)
nazorat uchun vaqtning kam sarflanishi;
2) nazariy va amaliy bilim darajasini ob’ektiv sharoitda aniqlash imkonining mavjudligi;
3) bir vaqtning o‘zida ko‘p sonli o‘quvchilar bilan nazoratni tashkil etish
mumkinligi;
4) bilim natijalarining o‘qituvchi tomonidan qisqa muddatda tekshirilishi;
5) barcha o‘quvchilarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, ular uchun bir
xil sharoitning yaratilishi.
Ta’lim tizimi uzluksiz ravishda islohotlarni amalga oshirishni talab etadigan
sohadir.
Ta’lim tizimida islohotlarni amalga oshirish jarayonida o‘quvchilarning bilim,
ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash ham yangicha mazmun kasb etdi.
Davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilganligi, yangi o‘quv dasturining amaliyotga
joriy etilganligi, erkin va mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashga nisbatan yuqori
talabning qo‘yilayotganligi, ta’lim amaliyotiga pedagogik texnologiyalar olib
kirilayotganligi, o‘quvchilarni kasbga muvaffaqiyatli yo‘llash maqsadida psixologik va
pedagogik diagnostika barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng ko‘lamda amalga
oshirilayotganligi kabi holatlar ko‘zga tashlanayotgan bir vaqtda o‘quvchilarning bilim,
ko‘nikma va malakalarini eng samarali shakl, metod va vositalar yordamida nazorat
qilish hamda baholash muhim ahamiyatga ega.
O‘quvchilar bilimini baholashning besh balli tizimining eskirganligi, zamon
talablariga javob bera olmagani uni reyting tizimi asosida baholash uslubi bilan
almashtirishni taqozo etdi. SHu o‘rinda «Qanday sabablarga ko‘ra besh balli baholash
mezoni o‘zini oqlamadiq» degan savolga javob berish o‘rinlidir:
Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» ta’limni
dekmokratik va insonparvarlik tamoyillari asosida rivojlantirishni nazarda tutadi. Besh balli
baholash tizimi qattiqqo‘llik, o‘qituvchining mustabidligi hamda uning ta’lim jarayonida yakka
hukmronligini ta’minlashga xizmat qilib kelgan.
Demak, ushbu jarayonda talab va amaldagi holat bir-biriga muvofiq kelmaydi.
Ikkinchidan, baholash mezoni o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida ixtiloflarni
keltirib chiharishga emas, aksincha, o‘zaro faol hamkorlik, bir-birini tushuna olishlari
uchun xizmat qilishi lozim.
Uchinchidan, baholash mezoni faqatgina o‘quvchilar tomonidan bilim, ko‘nikma
va malakalarning o‘zlashtirilish darajasini nazorat qilish uchungina emas, balki ta’limni
tashhis etishning faol ko‘makchisiga aylanishi zarur.
Baholashning besh balli tizimi birdan beshgacha farqlanuvchi dastlabki baholar
qo‘yish tartibini bildirib, mohiyatan baholar o‘rtasida yig‘indisining o‘rtacha arifmetik
qiymati asosida choraklik (yillik) bahoni belgilashdan iborat.
Masalan, o‘quvchi biror o‘quv fanidan uchta nazorat ishini 3, 4 va 5 ga bajargan,
joriy nazorat bo‘yicha ham shunday natijalarni qayd etgan bo‘lsa, unga chorak uchun «4»
baho qo‘yiladi. Bu esa o‘quvchi joriy, oraliq va yakuniy nazorat paytida yaxshi
tayyorgarlik ko‘rib, ijobiy baholanishiga, chorak oxirida muayyan mavzudan olgan «5»
bahoga berilgan javoblarining mutlaqo inobatga olmasligiga sharoit yaratadi.
«Reyting» (inglizcha baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash) muayyan
hodisani oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash. Reyting tizimi o‘quvchilarning
bilim sifatini nazorat qilish turi, metodi va shakli sifatida e’tirof etilib, uning yordamida
o‘quvchilarning o‘quv fanlari bo‘yicha ta’lim standartida belgilangan barcha talablar
bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilimlari sifati baholanadi.
Reyting tizimida o‘zlashtirish natijasi nazoratning ko‘rsatilgan barcha
shakllardan o‘tish jarayonida to‘plangan ballarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Har bir
nazorat turi uchun 10 balldan taqsimlanganda (o‘quv fani uchun 100 ball hisobida) unga
7, 5, 8, 7 ball qo‘yilsa, o‘quvchining chorak yoki yarim yillik uchun to‘plagan bali 27
ballni tashkil etadi, bu esa 55 foizdan kam, shuning uchun u yetarlicha reyting ballini
to‘plamaguncha va barcha nazorat shaklidan o‘tmagancha attestatsiya qilinmaydi.
Demak, reyting tizimi olingan baho bilan egallangan bilim o‘rtasida tafovut kelib
chiqishining oldini oladi.
Reyting tizimi yana bir qator afzalliklarga ega, chunonchi:
-
ta’lim jarayonida baholash tizimi imkoniyatlarini kengaytirish;
-
o‘quvchi bilimini eng adolatli mezonlar yordamida aniqlash;
-
ta’limni standartlashtirish jarayoni uchun zarur imkoniyatlarni ochib berish;
-
ta’lim standartlarida ko‘zda tutilgan o‘quv dasturiga kirgan majburiy
ixtiyoriy mavzularning to‘laligicha o‘zlashtirilishi;
-
o‘quvchilarda o‘z ustida mustaqil ishlash intilish, erkin fikr yuritish,
bilimlarni egallashga nisbatan izchil yondashuv yuzaga keladi;
-
o‘quvchilarda yomon baho olishga bo‘lgan qo‘rquv yo‘qolib, uning o‘rniga
bilimlarni ixtiyoriy o‘zlashtirish, mavjud kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish yo‘lida
mustaqil ishlash imkoniyati yaratiladi. Boshqacha aytganda, qo‘rquv o‘rniga intilish,
rejalashtirish, harakat qilishga ehtiyoj tug‘iladi, o‘rganishga nisbatan qiziqish ortadi.
Biroq, bugungi kunda ham maktab amaliyotida besh balli baholash tizimidan
foydalanilayotganligi bois pedagoglar mazkur tizimning rag‘batlantiruvchi rolini oshirish
yo‘llarini izlamoqdalar. Bu borada bir necha usullardan foydalanishmoqda. Xususan:
1)
baholarni qo‘shish va ayrish alomatlari bilan ifodalash. Sinf jurnallarini
yuritishning amaldagi qoidalari ifodaviy belgili baholarni qo‘llashga imkon bermaydi.
SHu bois pedagog murosa qilib, sinf jurnaliga aniq baholarni qo‘yadi, plyus-minuslarni
esa shaxsiy yon daftarchasida qayd etib boradi;
2)
raqamni balli baho (qo‘shimcha baho) bilan to‘ldirishi. Bu usul instruktiv
ta’qiqlarga ega emas, biroq pedagoglar tomonidan kam qo‘llaniladi, zero, bu usul dars
davomida shusiz ham tanqisligi seziladigan vaqtni ko‘proq sarflashni talab etadi;
3)
o‘qituvchining kundalik daftarga baho qo‘yish bilan birga ota-onalar
uchun qaydlarni yozishi. Bu usul o‘quvchining oila oldidagi mas’uliyatini kuchaytirishga
asoslanadi. Quyidagi holat inobatga olinmasa, bunda biror g‘ayri oddiylik yo‘q.
Kundalikda qayd etilgan yozuvlar mazmuni bilan tanishish ularning asosan salbiy
mazmunda ekanligini ko‘rsatadi. Ma’lumki, salbiy fikrlar o‘quvchilarda ta’lim olishga
bo‘lgan rag‘batni barbod qiladi. Tadqiqot natijalarining ko‘rsatishicha, 5-6-sinf
o‘quvchilarida ta’lim olishga bo‘lgan rag‘batning pasayishini ta’minlovchi omil – aynan
kundalikdagi salbiy mazmundagi qaydlardir.
4)
kommunikativ motiv – tengdoshlarining munosabati, fikri. O‘quvchilar
tengdoshlarining munosabati, fikrlariga nisbatan e’tiborsiz bo‘la olmaydilar. Pedagog
ana omildan foydalana olishi zarur, biroq uni suiste’mol qilish yaramaydi, zero, bunday
yondashuv ham o‘quvchilarda ta’lim olishga bo‘lgan rag‘batni susaytiradi. XIX-XX asr
boshlarida gimnaziyalarda shunday qoida ustun bo‘lgan: o‘quvchini jamoa oldida
maqtash mumkin, lekin koyish mumkin emas. Bugun ham ta’lim amaliyotida ana shu
qoidaga amal qilish foydadan holi emas.
5)
kommunikativ ta’sirni kuchaytirish, bu o‘rinda o‘quvchilarni o‘z
sinfdoshlarining muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklarini his qilish, unga yordam
ko‘rsatishga o‘rgatishdan iborat;
6)
o‘zlashtirish ekranlaridan foydalanish. Sinfda ekran osib qo‘yilib, unda
o‘quvchilarning barcha baho ko‘rsatkichlari qayd etib boriladi. Buning kamchiligi
a’lochilarda kibrlanish, past o‘zlashtiruvchilarda esa befarqlik yuzaga keladi. Bunday
holatning oldini olish uchun o‘quvchilarni axborotni to‘g‘ri qabul qilishga o‘rgatib borish
zarur.
7)
o‘z-o‘zi bilan musobaqa tashkil etish, har hafta oxirida o‘quvchi o‘z
faolitini tahlil etadi. Yakunlangan haftada o‘zlashtirish pasaysa, garchi u a’lochi bo‘lib
qolaversa ham o‘quvchi musobaqada boy beradi. Aksincha, kuchsiz o‘quvchi
yakunlangan haftada samarali ishlasa, g‘olib chiqqan hisoblanadi. O‘z-o‘zi bilan
musobaqada barcha o‘quvchilar teng sharoitda bo‘ladilar, ya’ni, past o‘zlashtiruvchi
o‘quvchi bitta past bahoni kam olsa, yutgan, a’lochi o‘quvchi esa bitta a’lo bahoni kam
olgan bo‘lsa yutqazadi. Anglanganidek, bu usul o‘zlashtirish uchun emas, balki
o‘zlashtirishni yaxshilash uchun xizmat qiladi.
| 