miqdorini nazorat qilish, avtomobildan chiqadigan gazlarda CO ni aniqlash, stratosferada
ozon miqdorini aniqlash,
kosmik tadqiqotlar, zaharlovchi moddalarni aniqlash, suvni
(jumladan ichimlik suvini) tezkor tahlil qilish, shuningdek, sanoat korxonalarining ishchi
zonalarida zaharli va portlovchi moddalarni aniqlashdir.
Dala tekshiruvlari koʹchma laboratoriyalarda-avtomobillarda, qayiqlarda, samol-
yotlarda va hokazolarda amalga oshirilishi mumkin. Bunday hollarda oddiy laboratoriya
asboblaridan foydalaniladi. Aksariyat hollarda ular tebranishlarga va changga nisbatan
barqaror
ishlanadi, elektr taʹminoti tarmoqdan emas, akkumulator yoki batareyalardan
olinadi, lekin umuman olganda–bular odatdagi laboratoriya uskunalarining oʹzginasi
boʹladi.
Avtomobillarga oʹrnatilgan bunday laboratoriyalarni hozirgi kunda faqat xorijiy
firmalar ishlab chiqarmoqdalar, ular ichida – “Ximavtomatika” ilmiy-ishlab chiqarish
birlashmasi (Moskva), dengiz suvida neft mahsulotlarini aniqlash uchun qayiq namunasi
(Sank-Peterburgda) yaratildi. Samolyotdagi laboratoriyada asosan aerozollar tekshiriladi,
bu Moskvadagi konversion firmalarning birida tashkil etilgan.
“Ekomobil” laboratoriyasi (Moskva) yuk avtomobilining
shassisiga montaj qilingan
boʹlib, u yerda bir nechta analitik jamlamalar oʹrnatiladi:
-kompyuter–xromatografik tizim “ILAN-KX” - havoda va suvda organik birikmalarni
aniqlash uchun;
-ionli–xromatografik kompleks “ILAN-IX” - ishchi zonadagi suvda va havoda,
atmosferada va sanoat chiqindilarida anorganik ionlar miqdorini aniqlash uchun;
-rentgen–flyuoressentr kompleks “ILAN-RF” – suvda ogʹir metallar miqdorini aniqlash
uchun;
-“EKO” asbobi negizida spektrofotometrik va spektro-lyuminessent kompleks “ILAN-
SL” –ichimlik, oqava va tabiiy suvlarda ogʹir metallarni. shuningdek, ishchi zona
havosida anorganik gazlar va
formaldegidni aniqlash uchun, xizmat qiladi.
Laboratoriyalardan tashqaridagi tahlillar portativ analitik asboblarda (batareya-
lardan quvvat olib) bajarilishi mumkin.
Soʹnggi paytlarda koʹchiriladigan koʹp funksional uskunalar (masalan,
xromatograflar) ishlab chiqarila boshlandi. Yaqinda mutlaqo istiqbolli yoʹnalish paydo
boʹldi–mikroelektron tipdagi koʹp funksional asboblar (mikroasboblar) yaratildi. Bunday
asboblarga gazli xromatografiya, capilyar elektroforez, oqava-infeksion tahlil uchun taʹrif
berilgan dala tahlillari uchun kimyoviy sensorlar tizimidan ham foydalaniladi. Bular
kichik oʹlchamli datchiklar boʹlib, tekshirilayotgan suvga joylashtiriladi.
Datchik muntazam va tiklab boʹlmaydigan tarzda muhitning qaysidir komponenti
miqdorini qayd qiladi – xuddi gigrometr uzluksiz namlikni, termometr esa haroratni qayd
qilganidek. Kimyoviy sensorlar laboratoriyadan tashqari diagnostika, nazorat va
boshqarish
tizimlari, masalan, kimyoviy reaktorlaming taʹsirchan qismlari sifatida
istiqbolga egadir. Hozirgi kunda, shunga oʹxshash tizimlar kosmik kemalarda ham bor.
Laboratoriyadan tashqari keng koʹlamli nazorat masalasini oddiy ijrochi darajasida
hal qiluvchi yana bir guruh vositalar ham bor. Gap bu yerda tahlilning test usuli haqida
bormoqda.
Tahlilning test usuli–bu moddalarni aniqlashning ekspress, oddiy va arzon yoʹllari
boʹlib, odatda namuna tayyoriash, murakkab asboblardan foydalanish, asosiysi –
xodimlarni oʹqitishni talab qilmaydi.
Shunday
sohalar ham borki, unda test-usullar anchadan beri qoʹllaniladi, bular,
masalan, klinik tahlil, jangovar zaharlovchi moddalarni va narkotiklarni aniqlash, ishchi
zona havosida va sanoat chiqindilarida zararli moddalarni aniqlashdir. Ayni paytda bu
usullar ekologik tahlillarda borgan sari katta ahamiyat kasb etmoqda. Kimyoviy test-
usullar bilan bir qatorda, (bularga ferment usullar ham kiradi), immunotestlar,
shuningdek, biotestlar guruhi ham mavjud boʹlib,
ular tirik organizmlar, ayniqsa
mikroorganizmlar, alohida aʹzolar yoki toʹqimalardan foydalanishga asoslangan.
Aksariyat kimyoviy test-usullarning umumiy ishlash prinsipi–vizual va oson
oʹlchanadigan sharoitda va shaklda maʹlum boʹlgan analitik reaksiyalar va reagentlardan
foydalanishdir. Koʹpincha bu–qogʹozni rangga kirishining jadalligi va rangi yoki
indikator trubkaning rangga kirgan qismi uzunligi bilan aniqlanadi. Hammaga maʹlum ph
miqdorini oʹichashda ishlatiladigan lakmus qogʹoz yoki havoda alkogol bugʹlarini
aniqlaydigan naychalarni misol qilish mumkin. Ayni paytda test usullar atrof-muhit
obyektlarida ifloslantiruvchi moddalar miqdorini sanitar-kimyoviy (ekologik) nazorat
qilishning anʹnaviy usullarining oʹrnini bosa olmaydi.
