Ekspertdan bilimlarni olish. Bilimlarni manbalardan aniqlash va ularni kerakli shaklga o`zgartirish, shuningdek, texnik vosita(TV)larning BBga kiritish bilimlarni hosil qilish deb nomlanadi. Bilimlarning manbalari kitoblar, arxiv hujjatlari, boshqa bilimlar bazalari va boshqalar, ya’ni egallovchiga tushunarli bo`lgan shaklga keltirilgan ba’zi obyektlashtirilgan bilimlar bo`lishi mumkin. Bilimlarning boshqa turi ekspert bilimlar hisoblanadi. Ular mutaxassislarda mavjud bo`lib, ular mutaxassisga nisbatan tashqi saqlovchilarda qayd qilinmagan bo`ladi. Ekspert bilimlar sub’ektiv hisoblanadi. Sub’ektiv bilimlarning yana bir ko`rinishi empirik bilimlar hisoblanadi. Bunday bilimlar tashqi muhitni kuzatish yo`li bilan TV lar yordamida hosil qilinadi [1-4, 13-16]
Obyektlashtirilgan bilimlarni BBga kiritish muammo tug`dirmaydi, sub’ektiv bilimlarni, ayniqsa ekspert bilimlarni aniqlash va kiritish anchagina murakkab. Ekspertlardan olinadigan sub’ektiv bilimlarni egallash uslubiyotini ishlab chiqish uchun bilimlarni qayta namoyish etishning ikki xil shaklini aniq farqlay olish lozim. Birinchi shakl bu bilimlar inson – ekspertda qanday va qaysi modellarda saqlanishi bilan bog`liq. Bunda ekspert undagi bilimlar qanday qayta namoyish etilganini har doim ham to`liq tushunmaydi. Ikkinchi shakl ET ni loyihalaydigan bilimlar injeneri bilimlarni qanday tavsiflashi va namoyish etishi bilan bog`liq. Bilimlar injeneri ishining samaradorligi ushbu ikki qayta namoyish etish shakllarining o`zaro moslik darajasiga bog`liq [1-4, 13-16].
4.3-rasm. Bilimlar bazasining tuzilmasi.
Kongnitiv psixologiyada inson uchun xarakterli bo`lgan (kongnitiv bilimlar strukturasi) bilimlarni qayta namoyish etish (reprezentatsiya) shakllari o`rganiladi. Quyidagilar misol bo`la oladi [17]: tushunchalar sinfini ularning elementlari orqali tasvirlash (masalan, “qush” tushunchasi chayka, qarg`a, chumchuq kabi qatorida qayta namoyish etiladi), sinf obyektlarining tipik xususiyatlarini aks ettiradigan bazaviy prototip yordamida sinf tushunchasinini tasvirlash (masalan, “qush” tushunchasi qanot, tumshuq, uchish va shu kabi qandaydir prototiplar bilan qayta namoyish etiladi), belgilar yordamida tasvirlash (“qush” tushunchasi uchun, masalan, qanotlar, tumshug`, patlarining borligi).
Tushunchalardan tashqari ular orasidagi munosabatlar ham qayta namoyish etiladi. Qoidaga ko`ra, tushunchalar orasidagi munosabatlar protsedurali usul bilan, tushunchalarni tashkil etuvchilari orasidagi munosabatlar esa deklorativ usul bilan aniqlanadi. Ikki xil ko`rinishdagi tavsiflarning mavjudligi bilimlarni tasvirlash modellarida bir vaqtda ikki komponent masalan, kongnitiv modelda tasvirlangandek, semantik tarmoq va mahsuliy tizimning bo`lishini talab etadi [18].
Bilimlarni hosil qilishda predmet sohani tavsiflashda ishlatiladigan hamda tarkibida asosiy tushunchalar mavjud bo`lgan bilimlar maydoni va tushunchalar o`rtasida aloqani o`rnatish uchun ishlatiladigan barcha munosabatlarning xususiyatlari muhim rol o`ynaydi. Bilimlar maydoni predmet sohasining kontseptual modeli bilan bog`liq. Bu modelda BBda ularni tasvirlashda yuzaga keladigan cheklanish hisobga olinmagan. Biror sohani bilimlar maydonida tasvirlashdan BBda tasvirlashga o`tish MBning kontseptual modelidan uning mantiqiy sxemasiga o`tishga o`xshash bo`ladi.
|
