Islom dinining vujudga kelishi. Muhammad ibn Abdulloh-din da’vatchisi va
davlat arbobi.
ISLOM (arab.-bo‘ysunish, itoat etish, o‘zini Alloh irodasiga topshirish)-
jahonda uch din (buddaviylik, xristianlik bilan bir qatorda)dan biri. Islom diniga
e’tiqod qiluvchilar arabcha “muslim” deb ataladi.
«Al – Islom» atamasi Qur’oni karimda semantik jihatdan «al - imon»
(e’tiqod) va ad – din (diniy burchlar majmuasi)ga yaqin ma’noda 8 marta uchraydi.
Etimologik jihatdan «Islom» atamasi «salima» o‘zagidan olingan bo‘lib, dastlab
«salom - tinchlik» ma’nosini anglatdi. U islomdan avval arablarda hukm surgan
«johillik» ziddi sifatida ishlatildi. Furqon surasining 63 oyatida aynan shu
ma’noda: “Rahmon (Alloh)ning bandalari er yuzida ohista yuradilar, johillar ularga
xitob qilsalar, «salom» deb javob beradilar”, - deyilgan. Bu oyat nima uchun
arablarning Muhammad (sav) dan oldingi davri «johiliya» va uning davri «islom»
deya atalganini aniq izohlab berayapti.
Keyin «salima»dan olingan IV – bob «aslama» fe’li (Allohga) bo‘ysunmoq,
itoat etmoq, o‘zini bag‘ishlamoq ma’nolarida ishlatila boshladi. Shu fe’lning
sifatdoshi «muslim» Allohga itoat etuvchi va uning payg‘ambarlariga (qaysiki
bo‘lishidan qat’i nazar Ibrohim (as), Muso (as), Iso (as) va Muhammad (as)larga)
ergashuvchi barcha insonlarga nisbat qilindi. Qur’on oyatlari: Bas, (ey,
Muhammad,) yuzingiz (o‘zingiz)ni doimo to‘g‘ri bo‘lgan dinda (Islomda) tuting!
Insonlarni o‘sha asosda yaratgan Allohning yaratuvchiligini (anglangiz!)
Allohning yaratishiga o‘zgartirish yo‘q. Eng to‘g‘ri din shudir! Lekin ko‘p odamlar
bilmaslar (Rum surasi, 30;30). Ibrohim o‘z o‘g‘illariga, shuningdek, (nabirasi)
Ya’qub ham shu dinni vasiyat qilib dedilar: “O‘g‘illarim, albatta, Alloh sizlar
uchun shu dinni tanladi. Bas, musulmonlik holingizdagina dunyodan o‘tingiz!”
(Baqara surasi, 2;132). Iso ulardan kufrni sezgach, aytdi: “Alloh sari (borishimda)
menga yordamchilar kim?” Havoriylar aytdilar: “Biz Alloh (dinining)
yordamchilarimiz. Allohga imon keltirdik va Allohga (bo‘yin sinuvchi) musulmon
ekanimizga guvoh bo‘lgin (ey, Iso!) (Oli Imron, 3;52). Nihoyat, Moida surasining
3 - oyatida «Islom» so‘zi ayni Muhammad (sav) e’lon qilgan dinga nisbatan
ishlatildi. «Bugun dininglarni takomuliga etkazdim, sizlarga ne’matimni
oxirigacha berdim va dininglar «Islom» bo‘lishiga rozi bo‘ldim».
Demak, «Islom» lug‘aviy jihatdan Allohga itoat etish, o‘zlikni unga
bag‘ishlash ma’nolarida johiliya arablarining o‘jarligi, qiziqqonligi, takabburligiga
zid qo‘yildi. Sunniy ulamolar orasida keng tarqalgan fikrga ko‘ra «ad – din»
tushunchasi «al – islom», «al - imon» (Allohning va uning Rasuli Muhammad
4
(sav) bergan barcha xabarlarning haqligi) hamda «al - ihson» (husni axloqqa
asoslangan amallar)ni o‘z ichiga oladi.
ASSALOMU ALAYKUM (arab. sizga tinchlik, salomatlik tilayman) -
musulmonlar o‘zaro uchrashganda ishlatiladigan salomlashuv iborasi. Salom qabul
qiluvchi "Va alaykum assalom" ("Sizga ham tinchlik, salomatlik tilayman"), deb
javob qaytaradi. A.a. tanigan va tanimagan musulmonlarga beriladi. Kichik
yoshdagilar yoshi ulug‘larga, ulov mingan odam piyodaga, piyoda ketayotgan
kishi o‘tirganga, ozchilik ko‘pchilikka salom beradi. A.a. ko‘pchilik huzuriga kirib
o‘tirishda ham aytiladi. A.a. deyish sunnat, javob qaytarish esa vojib hisoblanadi.
A.a. namoz o‘qiyotgan kishining namozi tugaganining alomati hamdir. AShOB - q.
Sahoba.
Muhammad payg‘ambarga nozil bo‘lgan birinchi sura, al-Alaq! Surasidir.
Unga ko‘ra insonni ilmga da’vat qilinadi, ilm ulug‘lanadi.
"(U) insonni laxta qondan yaratdi. O‘qing! Rabbingiz esa Karamlidir. U
insonga qalam Bilan (yozishni ham) o‘rgatdi. U insonga bilmagan narsalarini
bildirdi. Darhaqiqat inson xaddidan oshar. (Ey, inson!) Albatta, qaytish Rabbing
huzurigadir."
1
Muhammad (s.a.v.) ana shunday shaxs sifatida nafaqat arablar dunyosida, balki
butun musulmon olamida yangi sivilizatsiyaga asos soldi. 40 yoshidan boshlab u
Allohdan kelgan vahiylarni o‘z qabiladoshlariga etkazadi.
MUHAMMAD (sav) (571-632) –islom dini asoschisi va payg‘ambari.
Musulmonlar e’tqodiga ko‘ra, Allohning oxirgi payg‘ambari va elchisi.
Muhammad ismiga “sallalohu alayhi vassallam” (sav) –“unga Allohning rahmat va
salomi bo‘lsin” deb salovat aytib qo‘shib qo‘yiladi.
Rasul (arab.-yelchi) islom an’anasida Alloh tomonidan tanlab olinib, vakil
qilingan va targ‘ibot yuritish, da’vat qilish vazifasi topshirilgan, ilohiy kitob nozil
qilingan payg‘ambar. Muhammad (s.a.v.) ga nisbatan doimo Rasul nomi qo‘llanib
kelinadi. Nabiy-kitob nozil qilinmagan payg‘ambar. Shu boisdan ham har bir
rasulni nabiy deb atash mumkinligini, ammo nabiylarni Rasul deb bo‘lmasligi
qayd qilingan.
Nabiy (arab.-ko‘ligi anbiyo, ilohiy xabar keltiruvchi) payg‘ambar, Allohning
farmoyishini insonlarga etkazib beruvchi vositachi shaxs. O‘zlariga maxsus kitob
va shariat berilmay, bir rasulga (ya’ni Alloh elchisi) ato etilgan kitob va shariatga
amal qilmoqqa buyurilgan payg‘ambarlar nabiylar deyiladi. Nabiylarning hech biri
rasul bo‘la olmaydi, ammo rasullarning har biri Nabiy nomi bilan ataladi.
Allohdan vahiy olib turuvchi shaxs Qur’onda Muhammad (sav)ning rasul
(elchi) degan ismi bilan bir qatorda eng asosiy sifatlaridan biri.
Islom dini paydo bo‘lgan davrga kelib yakkaxudolik g‘oyasi havoda kezib
yurardi: yangi haqiqiy Xudoni topishga xarakat qilgan juda ko‘p din
targ‘ibotchilari-payg‘ambarlar paydo bo‘ldi. Bo‘lajak islom sivilizatsiyasining
diniy poydevorini qurgan Muhammad shulardan edi.
1
Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсири. Шайх Абдулазиз Мансур. Т.: 2007,597-б.
5
Muhammad payg‘ambar iudaizmga ham, xristianlikka ham hurmat bilan
munosabatda o‘lgan, ularni Xudo nafasi tekkan kitoblarga ega dinlar deb
hisoblagan. Ammo islomda to‘la vahiy yuborib Zabur, Tavrot va Injilda yozilgan
ko‘pgina narsalarni bekor qilgan deb xisoblagan.
Muhammad payg‘ambar paydo bo‘lishining teran mazmuni shundan iboratki, u
ilohiylikning arablarga hozirgi davlatchilik poydevorini qurish imkonini bergan.
Shunday qilib, Quraysh qabilasi, hoshimiylar urug‘idan bo‘lgan Muhammad
ibn Abdulloh “fil yili”-Abrahaning Makkaga yurishi muvaffaqiyatsiz tugagan yil,
ya’ni taxminan 570 yilda tug‘ilgan deb hisoblash qabul qilingan. U uncha boy
bo‘lmagan, lekin Makka zodagonlariga yaqin oilada tavallud topgan.
Muhammad (AS) go‘dakligidayoq etim qolgan, tug‘ilmasidan olidin otasi
Abdulloh, olti yoshligida esa onasi Omina vafot etgan. Muhammadni o‘z
tarbiyasiga olgan bobosi Abdumutalib ham ko‘p o‘tmay vafot etadi. Etim bolani
tarbiya qilishni amakisi Abu Tolib o‘z zimmasiga oladi. Muhamad amakisining
podasini boqadi, keyin tijorat ishlariga jalb qilinadi, karvonlarni kuzatib boladi.
Savdo ishlari bilan Suriyaga safar qiladi, u erda xristian diniy ta’limoti bilan
tanishadi. Muhammadning Makka shahrining siyosiy hayotida ishtirok etgani,
Ka’bani suv toshqini vayro etgach, uni tiklashga ko‘maklashgani ma’lum.
U 25 yoshga to‘lganida badavlat ayol xadichaga uylanadi. Xadicha katta savdo
ishini o‘zi boshqarardi. Muhammad Damashq, Hiro, Makka va Yaman oralig‘ida
qatnab, savdo ishlarini olib boradi va muvaffaqiyatga erishadi.
Muhammad (AS) dan Xadicha uch o‘g‘il (Qosim, Tohir, Tayib) va 4 qiz (
Ruqiya, Zaynab, Ummu Kulsum, Fotima) ko‘rgan. O‘g‘illari go‘dakligidayoq
vafot etgan. Qizlaridan Fotimagina Muhammad (AS)ning naslini davom ettirgan.
Musulmon mamlakatlaridagi ko‘pchilik sulolalar (Hasaniylar, Husayniylar,
Idrisiylar, Fotimiylar, Sa’diylar vab.) hamda barcha sayyidlar Fotima va uning eri
Ali ibn Abu Tolib avlodlari deb hisoblanadi.
Muhammad (SA) Xadicha hayotligida uylanmagan. Vafotidan so‘ng bir necha
bor uylanganlar. Lekin Oyshadan boshqa qiz xotin olmaganlar, ulardan farzanda
ko‘rmagan. Joriyalari Moriyadan Ibrohim ismli o‘g‘li yoshligidayoq vafot etgan.
Muhammad (AS) 40 yoshga to‘lgunga qadar ko‘pincha yolg‘iz ibodat bilan
mashg‘ul bo‘lar, o‘yga tolardi. 610 yilning ramazon oyida Hiro tog‘ining g‘orida
ibodat qilayotganida Allohdan Jaroil farishta vositasida birinchi vahiy tushadi va
Qur’oni Karimning “Alaq” surasining ilk oyati nozil bo‘ladi. “Mehribon va Rahmli
Alloh nomi bilan (boshlayman). (Ey, Muhammad, btun borliqni) yaratgan zot
bo‘lmish Rabbingiz nomi bilan o‘qing! U insonni lahta qondan yaratdi. O‘qing!
Rabbingiz esa karamli zotdir. U insonga qalam bilan (yozishni) o‘rgatgan zotdir. U
insonga bilmagan narsalarini o‘rgatdi.”
Arabcha “iqra’” (o‘qimoq) so‘zi o‘qi yaqin ma’noli “qr’” o‘zagiga ega bo‘lib,
“yod o‘qimoq” va “qiroat qilmoq” degan ma’nolarni anglatadi. Qur’on so‘zi ana
shu o‘zakdan kelib chiqqan.
Islomning eng asosiy talabi hisoblangan kalimai shahodatda “La ilaha illallohu
Muhammadun Rusul-Alloh” (Allohdan o‘zga iloh, Muhammad uning
6
payg‘ambaridir), deb uqtiradi. Qur’oni Karimda Allohning yagonaligi va buyukligi
juda ko‘p bor Qur’oni Karimda ta’kidlanadi.
1
Baqara surasi. 255. “ Alloh-undan o‘zga iloh yo‘qdir. (U) hamisha barhayot
va abadiy Turuvchidir. “
2
Birinchi bo‘lib Bibi Xadicha, keyin amakivachchasining o‘g‘li Xaydar (Ali) ,
asrandi o‘g‘li Zayd ibn Xoris islomga kiradi. Biroq, Makkadagi boshqa
qabiladoshlari Muhammad (s.a.v.) targ‘ibotlariga tish tirnoqlari bilan qarshi
chiqdilar.
Vaqt o‘tishi bilan musulmonlar soni 30ta ga etdi. Musulmonlar o‘z dinlarini 3
yil yashirish saqladilar. Ochiq da’vatdan so‘ng Makka mushriklari Ab Bakr,
Usmon ibn Affon kabi islomni qabul qilgan ulug‘ va badavlat zotlarga hech narsa
deya olmasalarda ammo zaif, kambag‘al, himoyasiz musulmonlarni qattiq siquvga
oldilar. Makka mushriklarining zulm va sitamlari kuchayib ketgach, Payg‘ambar
qiyinchilikda qolgan musulmonlarni Habashistonga hijrat qilib ketishga buyurdi.
Shunda 11 erkak va 4 ayoldan iborat guruh Makkadan yashirin ravishda chiqib,
Qizil dengiz bo‘ylab ketdilar. Ularni Habashistonda Oqsum podsholigi yaxshi
kutib oldi. Xristianlar bilan ular yaxshi hayot kechira boshladilar. Bir yildan so‘ng
Alining akasi jafar ibn Abi Tolib boshchiligida 80 kishi Xabashistonga ko‘chib
bordi.
Ayni paytda Makkada ahvol yomonlashdi, Quraysh zodagonlarining
Muhammadga dushmanligi ortdi. 620 yilda Xadichaning so‘ngra Abu Tolibning
vafotidan so‘ng Muhammad (SA)ning hayoti xavf ostida qoldi. Shundan so‘ng
payg‘ambar Toifga yo‘l oldi u erda hech kim islomni qabul qilmadi. Shu
qiyinchiliklarda “Isro va Me’roj” voqeasi yuz beradi.
“Me’roj” voqeasi – Muhammad payg‘ambarning Buroq nomli afsonaviy
otida tunda Makkadan arshi-a’loga mo‘jizali safari bilan bog‘liq.
Ma’lumki, Islom ilohiyotida Muhammad payg‘ambarning arshi a’loga
chiqishlari qissasi muhim o‘rin egallaydi. Unga ko‘ra, Jabroil (a.s.) Allohning amri
bilan Muhammad payg‘ambarni bir kechada Ka’badan Buroqqa mindirib, Masjidi
Aqsoga olib borgan. U erda payg‘ambar ikki rakat nomoz o‘qiganlaridan so‘ng
samoga ko‘tarilib ketganlar.
Allohning sevimli Rasuli (s.a.v.) etti qavat osmonga sayr qilib o‘zidan oldin
o‘tgan barcha payg‘ambarlar bilan uchrashadi.
ISRO VA ME’ROJ – islom tarixida Muhammad (sav)ning Makkadan
Quddusga qilgan tungi sayri (Isro) hamda Quddusdagi Aqso masjididan osmonga
ko‘tarilishlari (Me’roj). Xadis va rivoyatlarda aytilishicha, Muhammad (sav)
boshchiligida tunda ko‘p yillik masofani bosib o‘tib, bu samoviy sayohatlaridan
boy xotiralar bilan qaytishgan. Jumladan, etti qavat osmon oraliqlarida o‘zlaridan
oldingi o‘tgan yirik payg‘ambarlar bilan muloqotda bo‘lishgan. Jannat va do‘zahni
1
Қаранг: Ислом ҳуқуқи.Олий ўқув юртлари учун дарслик. Раҳманов А.Р, Раҳманов А.Р. –Тошкент: “ТДЮИ”
нашриёти, 2007, Б. 41.
2
Абдулазиз Мансур. Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсири. Бақара сураси. “Тошкент ислом
университети”, 2007, 50 б.
7
omosha qilishgan. 5 vaqt nomoz ham shu kechada farz qilingan. Islom olamida har
yili rajab oyining 27 kechasini bayram sifatida nishonlanadi. Qur’oni karimda
quyidagi oyati nozil bo‘lgan.
Qadr surasi. “Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman).
1. Albatta. Biz uni (Qur’onni “Lavhul-mahfuzdan birinchi osmonga) Qadr
kechasida nozil qildik.
2. (Ey, Muhammad!) Qadr kechasi nima ekanini Sizga ne ham anglatur?!
3. Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir.
4. U (kecha)da farishtalar va Ruh (Jabroil) Parvardigorlarining izni bilan (yil
davomida qilinadigan) barcha ishlar (rejasi) bilan (osmondan erga) tusharlar.
5. U (kecha) to tong otguncha salomatlikdir.”
1
Da’vatning o‘ninchi yili haj mavsumida Payg‘ambar Makkaning shimolida
“Aqaba” degan tepalikda Yasrib (Madina)dan kelgan 6 kishini islomga qabul
qiladi. Bu uchrashuv islom tarixida “Birinchi Aqaba bay’ati” deb nom oldi. Ular
“bay’at” (qasamyod) qildilar. Keyingi ikki haj masumida madinaliklardan 12 kishi,
uchinchisida 75 kishi ishtirok etdilar. Bu voqelardan so‘ng Rasullulloh Madinaga
hijrat qilishga qaror qiladi.
Muhammad (s.a.v.) dastaval madinaliklarni birlashtirish choralarini izladi va
topdi. Madinadagi ikkita asosiy qabila avs va hazrajlar doimo olishib kelardilar. Bu
olishuvning davom etishi aslo mumkin emasdi.
Chunki har yili Makka ziyoratiga kelgan Madinaning AVS va xazraj qabilalari
vakillari payg‘ambarga sodiqlikka, yordam berishga va’da qilib, Yasribga ko‘chib
borishga ko‘ndirishadi. 622 y. 20 sentyabrda Madinaga ko‘chib o‘tadilar.
Islomning Madina davri katta tarixiy ahamiyatga ega. Musulmonlar birinchi
marta alohida diniy jamoa (umma) bo‘lib yashay boshladilar. Bu esa diniy
qoidalarini takomillashtirishni tezlashtirib yubordi. Namoz, azon, ro‘za, zakot
tahorat, ibodat va boshqa amallari ishlab chiqiladi. Musulmonlar namoz
o‘qiladigan kun juma deb belgilandi. Ka’ba muqaddas xaj ziyoratgohi deb
belgilandi. U islom dinining asosiy ziyoratgohi Qiblaga qarab namoz o‘qiladigan
bo‘ldi. Madinada birinchi masjid, Payg‘ambarning uylari quriladi. Madinaga
ko‘chib kelganlar muhojirlar, madinaliklar ansorlar (yordamchilar) deb ataladi.
Islom dini paydo bo‘lgunga qadar Arabiston jamiyatida tartibni saqlash
vazifasini asosan xakamlar bajargan.
Qabilalar, urug‘lar va jamoalar o‘z nizo va janjallarini o‘z kohinlarining ajrimi
bilan hal qila olmasalar, hakamga murojaat etganlar. Hakamlikka eng hurmatli va
obro‘li odam chaqirilgan. Qonunchilik va sud xokimiyati hakam qo‘liga
vaqtinchalik topshirilgan va u nizo taraflarini yarashtirgan, ba’zan arab
qabilalarining siyosiy faoliyatiga aralashgan.
Yasribda Muhammad (AS) aynan shunday hakam sifatida chaqirilgan.
Hakamlik faoliyati Payg‘ambarning Yasribda siyosiy va ma’naviy yo‘lboshchi
1
Абдулазиз Мансур. Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсири. “Тошкент ислом университети”,
2007, 598 б.
8
sifatidagi mavqeini yanada kuchaytirishga ko‘maklashgan. Vaqtinchalik
chaqirilgan hakamdan doimiy xakamga aylangan.
Muhammad (AS) hayotining so‘nggi yillarida Arabistondagi turli qabilalar
vakillarining Payg‘ambar xuzuriga o‘z nizolarini ajrim qilib berishini so‘rab
kelgan.
Arabiston musulmonlari ko‘z o‘ngida Muhammad (SA) mohiyat e’tibori bilan
o‘z xokimiyatini emas, balki Alloh xokimiyatini amalga oshirgan. Shu ma’noda
Qur’oni karim suralarida Muhammadning barcha amallari va buyruqlari yuz
bergan voqealar zamirida Allohning irodasi yotishi qayta qayta ta’kidlanadi.
Muhammad (s.a.v.) ning xuddi diniy ruhi kabi tiniq siyosiy ongi natijasida
musulmon jamoasi Nizomi yuzaga keldi. Bunga ko‘ra, ansor (madinaliklar) va
muhojir (makkalik) lar yagona bir jamoa (umma) bo‘lib, bunga o‘z e’tiqodlariga
kelgan holda yahudiylar va mushrikiylar ham kirar edilar. Umma teokratik (diniy
ruhdagi) siyosiy tashkilot bo‘lib, Muhammad (s.a.v.) uning ham diniy, ham
dunyoviy, ham xarbiy rahbari bo‘ldi. Natijada, qarama-qarshi manfaatlar barham
topib, barcha janjalli masalalarni xal etish Allohning rasuli(elchisi) Muhammad
(s.a.v.) ixtiyoriga o‘tdi. Etnik ziddiyatlarni hal etish yo‘li topilgach, Muhammad
(s.a.v.) yangi dinning rasm rusumlarini shakllantira boshladi. Avvalo, Ka’baga haj
qilish, tahorat qilish, namoz o‘qish, ro‘za tutish rasm rusumlari ishlab chiqildi.
Birinchi masjid qurilib, unda musulmonlar namozni Quddusi sharif (Ierusalim)ga
qarab o‘qidilar. 1,5 yil o‘tgach, musulmonlar nigohi Makkaga qaratildi.
| 