5 semestr o’quv materiallari 1 Ma’ruza mavzu 1

Dorixona amaliyotida emulsiya deb disperslangan sistemalarni moyning suvdagi turi deb tushunilib, faqatgina ichish uchun ishlatiladigan dori turiga aytiladi. Vaholanki, emulsiyalar ichish uchun ham, sirtga ishlatish uchun ham va xatto in’eksiya tarzida ishlatishga ham tayyorlanishi mumkin. Suvning moydagi (s/m) emulsiyasi sirtga ishlatish bilan birga, bu turi boshqa dori shakllarida ham ko’prok uchraydi. Bu dori turini liniment holida, surtma dori turida tayyorlanishi va ishlatilishi bu dori turlari bilan bog’liq bo’limlarda to’la yoritiladi. Emulgirlashda modda maydalanishi tufayli uning bo’sh sathi ortadi, maydalanish darajasi ko’paygan sari sathi osha boradi. Organizmning to’kimalari va suyuqliklariga tekkan moddaning sathi qanchalik katta bo’lsa, bo’larning o’zaro ta’siri shunchalik kuchlidir. SHunday qilib preparatning kimmati ko’p vaqtlarda uning maydalanish darajasi (dispersligi) bilan aniqlanadi. Bundan tashkari ko’prok disperslangan moddalardagi turli kimyoviy holatlar, bo’linmagan moddadagiga karaganda faolrok ravishda boradi. SHuning uchun emulsiya holatida turgan yog’lar emulgirlanmagan yog’larga karaganda me’da-ichak yo’lining fermentlari tomonidan gidroliz holatiga tezrok duchor bo’ladi. SHuni aytib o’tish kerakki, bunda yog’ning bemaza ta’mi yo’qoladi, yog’larni ichish osonlashadi, ayrim preparatlarning ta’sirlovchi xususiyati kamayadi va dozalarga bo’lish osonlashadi. Emulsiya, ayniqsa bolalar farmakoterapiyasida katta ahamiyatga ega. Emulsiyalarda sinish ko’rsatkichi kuchli bo’lganligi sababli, ko’rinish jixatdan sutni eslatadi. SHunga ko’ra bu dori shakllari nomini kelib chiqish sababi quyidagicha: lotincha so’z emulgere — sogish, bundan emulsio, emulsiones — sogilayotgan, emulsum, emulsa — sogilgan. Oxirgi termin nomi aniqrok belgilangan. Emulsiya — kadimgi dori shakli bo’lib, 1-Farmakopeya chop etilgandan buyon rasmiy dori deb hisoblangan.

 

Emulsiyalarning hosil bo’lish nazariyasi

Emulsiyalar hosil bo’lishidagi asosiy masalalardan biri agregat turg’unlikni o’rganishdir. Emulsiyalarda agregat turg’unlik bu har tomonlama dispers sistema bo’lib, dispers faza, dispersion muxitda ko’prok vaqt ichida bir xilda muallak tarqalishdir. Bunda asosan har bir zarracha alohida koagulyasiya holatisiz yoki koalessensiyasiz cho’kmaga tushadi. Dorixonada tayyorlanadigan emulsiyalarning hosil bo’lishida agregat turg’unlik asosiy hisoblanganligi uchun emulsiya hosil bo’lish nazariyasidagi ba’zi bir masalalarga to’xtalib o’tamiz.

Emulsiyalar xususiyatiga va eng asosiy agregat turg’unligiga qarab, emulsiyalar ikkiga bo’linishi mumkin: suyultirilgan va konsentrlangan. Suyultirilgan emulsiyalarda dispers fazaning hajmi (yog yoki suv) 0,1% dan oshmaydi. Aniqlanishicha, suyultirilgan emulsiyalarda osilgan zarrachalarni elektr zaryadi yordamida stabillash asosiy omillardan biridir yoki suyultirilgan emulsiyalar kolloid zoliga o’xshashdir. Tibbiyotda ishlatiladigan emulsiyalarga konsentrlangan emulsiyalar kiradi. Undagi dispers fazaning miqdori 5% dan oshik. Bu sistemadagi stabillash — (turg’unligini oshirish) holati kolloid eritmalardan birmuncha farqlanadi. Dispers fazada zarrachalarning elektr zaryadi — emulsiyalarda ikkinchi o’rinda turadi. Agarda o’simlik moyi va suv teng hajmda olinib aralashtirilsa, disperslanish nazariy jixatdan bir xil bo’lib, bir vaqtning o’zida ikkala turdagi m/s va s/m emulsiyasi hosil bo’ladi. Bu holat bir fazaning ikkinchi fazadan oshikrok turg’unligiga bog’liq. Bu konsentrlangan emulsiyalarning suyultirgan emulsiyalardan birinchi farqi hisoblanadi. Ikkinchi farqi shundaki, konsentrlangan emulsiyalar ikki xil toza suyuqlikdan tashqil topgan bo’lib, dispergirlashni to’xtatish bilan bu sistemaning butunlay turg’unligi buzilib bo’laklarga bo’linadi. Bu holatning turg’unligini oshirish va dispers sistemadagi tomchilar bir-biri bilan yopishib ketishiga yo’l ko’ymaslik uchun uchinchi bir modda qo’shiladi.

Bunday modda dispers fazadagi tomchilarning qo’shilib ketmasligiga va turg’un bo’lmagan emulsiyalarni turg’un emulsiyalarga o’tishiga — emulgirlanishiga olib keladigan modda hisoblanib bu moddalar emulgatorlar deyiladi. Emulgatorlar xossalariga ko’ra har xil bo’ladi: biri emulsiyani moyni suvdagi turini turg’unligini oshirsa, boshqasi suvni moydagi emulsiyasini bar­karorligini kuchaytiradi. Faol emulgatorlar yordamida yuqori konsentrlangan emulsiyalar hosil kilish mumkin. Masalan: 99% li benzol va 1% li natriy oleat tuzi eritmasidan moyning suvdagi (m/s) yuqori konsentrlangan emulsiyasi hosil qilingan. Bunda dispersion muxit yupka pardadan iborat bo’lib (kalinligi atigi 10 mkm ga yakin) shaklini yo’kotayotgan yog’ tomchilarining o’rtasida joylashgan. Bunday emulsiyalar studen holatida bo’lib, ularni pichok bilan kesish mumkin.

Emulsiyalarni agregat turg’unligi va emulsiyalash koidasi

E =  * s

bu E — emulsiya hosil kilish uchun sarf bo’lgan energiya (n/m)

s — emulsiya zarrachalari yuzasining umumiy yigindisi (m²)

у — sirt taranglik kuchi (n/m)

Agregat turg’unlikka ega bo’lgan emulsiyalarni tayyorlashda (konsentrlangan emulsiya nazarda tutiladi) shu xildagi aralashmalar uchun to’la faol emulgatorlar topish kerak. Emulsiyalarning tayyorlanishi har doim mexaniq energiyani sarf bo’lishi bilan bog’liqdir.

Emulsiya hosil bo’lishida sarflangan quvvati esa ana shu yuza va sirt taranglik kuchi bilan bog’liqdir.

Formuladan ma’lumki, fazaning sirt taranglik kuchi qancha katta bo’lsa, undagi erkin sirt energiyasining kuchi shuncha ko’p bo’ladi, emulsiya hosil kilishda sarflangan quvvati ko’payadi. Bunday holat termodinamik jixatdan barkaror bo’lmay, o’z-o’zidan sistemadagi erkin zaxira energiyasini kamaytirish tomoniga siljitadi.

Amalda bu holat tomchilarning bir-biri bilan birlashib, o’z-o’zidan yiriklashishiga sabab bo’ladi. Yiriklashish natijasida emulsiyalarning to’liq buzilishi va ikki qavatga ajralishi yuz beradi. Emulsiyalarni alohida mayda zarrachalar holida agregat turg’unligini saqlash uchun dispers holatda saqlash kerak. Buning uchun esa sirt taranglik va ayniqsa, erkin sirt energiya birmuncha kamaytirilishi zarur.

Amaliyotda bu vazifa suyuqliklardagi sirt taranglikni kamaytiradigan, suyuqliklar sathida mustaxkam ximoya parda hosil kila oladigan moddalar yordamida amalga oshiriladi. Bunday moddalar sirt-faol moddalardir (SFM). Misol orqali tushuntirilganda: benzolni suv bilan aralashmasida E=35 dina/sm bo’lsa, emulsiya tez katlamlarga ajraladi. E=10 dina/sm bo’lganda emulsiya hosil kilish osonlashadi. E=1 dina/sm bo’lsa aralashma o’z-o’zidan emulgirlanib, hosil bo’lgan emulsiyaning turg’unligi bir necha marta oshadi. Sirt-faol modda — emulgator elektrolit bo’lsa, dispers fazadagi zarrachalarning ustki qismida ikki qavatli elektr katlamini hosil qiladi va barkarorligini oshiradi.

Sirt-faol moddalar emulgatorlar faza sathidagi moy-suv sirt oraligidagi erkin qinetik energiyani kamaytiradi va sistema turg’unligini ta’minlaydi.

Bu holat dispers fazada yopishgan emulgatordan hosil bo’lgan, ximoya qavat, ya’ni sirt-faol modda qavati xususiyatiga bog’liq. Emulgatorlar molekulasi yoki mitsellasi faza chegarasida tartibli ravishda chegaralangan chizma bir yoki bir necha qator bo’lib joylashadi. Mitsellalar joylanishi shu emulgator molekulasi tarkibidagi funksional kimyoviy guruhlar xossasiga bog’liq. Bu guruhlar gidrofil xossaga ega bo’lsa, mitsellalarning ana shu guruhlari suvda eriydi va suv bilan yaxshi aralashadi. Natijada suv emulgirlangan zarrachalar — mitsellalar bilan yaxshi aralashadi. Emulgator yaxshi eriydigan suyuqlik dispersion muxit hisoblanadi. SHunday qilib turg’un m/suvdagi emulsiyasini hosil kilish uchun gidrofil xossasi bo’lgan, suvda yaxshi eriydigan va yog’ tomchilari sathini o’rab ustida ximoya parda hosil kila oladigan emulgator kerak. Suvning yog’dagi emulsiyasini hosil kilish uchun oleofil yoki yog’da yaxshi eriydigan emulgator zarur. Dispers fazadagi tomchilarning katta-kichikligi sarflangan energiyani miqdoriga, ikki faza o’rtasidagi sirt taranglik kuchini pasayishiga bog’liq. Ayniqsa gomogenizatsiya usuli bilan emulsiya tayyorlashda katta mexaniq kuch sarflansa turg’un emulsiya hosil kilish mumkin. Gomogenizatsiya usulida emulsiyani faqatgina dispersligi oshmasdan, uning turg’unligi ham oshadi.

 

Emulsiyalarning turg’unligi va qatlamlarga ajralishi

Vaqt o’tishi bilan emulsiyalar buziladi va gomogenligini yo’kotadi. Oldin dispers darajasi o’zgarmagan holda yog’ tomchilari suvdan ajraladi, keyinchalik bir-biri bilan qo’shilib, emulsiya ikki bo’lakka ajraladi. Emulsiyada tarkibidagi tomchilarini koplab olgan ximoya katlamining mustaxkamligi qancha kam bo’lsa emulsiya shuncha tez ikki bo’lakka ajraladi.

Emulsiyalarning qinetik turg’unligi emulgator strukturasi, undagi radikalning o’zunligi va emulsiya tarkibiga kiruvchi emulgatorning konsentratsiyasiga bog’liqligi to’yinmagan dikarbon kislotasi hosilalaridan detsil va setilmaleinatlarning trietanol ammoniyli tuzlarida yakkol namoyon bo’ldi. Bu SFMlarni emulsiyalash xossasini o’rganish jarayonida shunday xulosaga kelindiki, emulgatorning alkil radikalidagi uglerod soni S₁₀ dan S₁₆ oshgan sari hamda konsentratsiyasi 2,2% dan 6% gacha oshirilganda emulsiyaning qinetik turg’unligi ortadi.

Dorixonada emulsiyalarni tayyorlashda emulgator sifatida yuqori molekulali birikmalar ishlatiladi. YUMB tarkib jixatdan gidrofil va gidrofob guruhlarga ega bo’lib, ana shu guruhlarni u yoki bu suyuqlikda oson tarqalishi hisobiga ikki suyuqlik chegarasida turg’un ximoya qavati hosil qilib, tomchilarni bir-biriga qo’shilib ketishiga yo’l ko’ymaydi.

Emulsiyaning barkarorligi qo’shilgan emulgatorning miqdoriga ham bog’liqdir. Emulgator kam qo’shilganda ma’lum qismdagi sirt taranglikni kamaytiradi va buning natijasida yirik zarrachali emulsiya hosil bo’ladi. Bunday emulsiyalarning barqarorligi to’la ta’minlanmaydi. Bunda hosil bo’lgan yog’ tomchilari yiriklashib, tomchini qoplagan ximoya pardasi uzilib ketadi. SHuning uchun har bir emulgatorni va yog’ emulsiyasini tayyorlashda kerakli miqdorini hisoblab olish emulsiyalarning dispers darajasini va turg’unligini ta’minlaydi.

 

Murakkab emulsiyalarda fazalarning almashinuvi

Emulsiya turlarining o’zgarishi, ya’ni moyning suvdagi, suvning moydagi emulsiya turlarini bir-biriga almashinishini amaliyotda kuzatish mumkin. Bu holat asosan emulsiya tarkibiga biron-bir modda qo’shilishi asosida yoki bu emulsiyalar saqlash sharoitining o’zgarishi natijasida ro’y beradigan holatdir.

Misol: moyning suvdagi emulsiya turlari yog’ kislotalaridan oleat natriy tuzi bilan turg’unlashtirilgan.

Emulgator sifatida olingan oleat natriy suvda yaxshi eriganligi tufayli to’gri turdagi emulsiyaning turg’unligini saqlaydi. Agar shu emulsiyaga biron-bir og’ir metall tuzlaridan ta’sir ettirilsa, faza almashish xodisasi, ya’ni emulsiya moyni suvdagi turidan suvni moydagi turiga aylanadi. Bu xodisaning ro’y berishiga sabab — oleat natriyni og’ir metal tuzlari bilan hosil bo’lgan tuz suvda erimay moyda yaxshi erishi fazaning o’zgartirilishiga, ya’ni moyni muxitga va suvni fazaga aylantiradi. Karama-qarshi emulgator qo’shilganda fazalar o’zgarishi tez bo’lmaydi. Oldin emulsiyaning ikki turi hosil bo’lib, keyin bitta turg’unrok turini, ya’ni emulgator yaxshi eriydigan muxit barkarorlashadi. Emulsiyalar turlarining o’zgarishiga olinadigan moddalarning nisbati ham sababchi bo’ladi. Ko’pincha murakkab emulsiyada moyni suvdagi va suvning moydagi aralashmasi turlari yuzaga keladi.

Emulgatorlar emulsiya tayyorlash uchun zarur komponent hisoblanadi. Ularning dispers faza zarrachalari maydalik darajasini oshirish kobiliyati va shu mayda zarracha atrofida mustaxkam parda hosil kilish xususiyatlari emulgator kimmatini belgilaydigan ko’rsatkichlar hisoblanadi.

Bundan tashkari, emulsiya hosil kilish uchun emulgatordan ketadigan miqdor hamda uning bor-yo’kligi, kiymati, biofarmatsevtik xususiyatlari hisobga olinmogi shart.

Emulgatorlar farmakologik jixatdan ta’sir etmaydigan, ayniqsa, salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan modda bo’lishi kerak. Dorixonada tayyorlanadigan emulsiyalarning ko’pchiligi ichish uchun mo’ljallangan bo’lib, moyning suvdagi emulsiyasi shaklida bo’ladi. Emulgator sifatida yuqori molekulali moddalar ishlatiladi. Emulgatorlarning ko’pchiligi tabiiy moddalardir. Elimlar, shilimshiqlar, oksil modda va boshqalar.

Sintetik va yarim sintetik moddalardan iborat ba’zi bir emulgatorlar yuqori molekulali moddalar bo’lib, ularga tvinlar, spanlar va ularning hosilalari kiradi. Hamma emulgatorlar ionlanish xossasiga qarab 3 guruhga bo’linadi. 1. Ionogen emulgatorlar. 2. Ionogen bo’lmagan emulgatorlar. 3. Amfoter xususiyatiga ega emulgatorlar.

 

Gidrofil - lipofil balansi

Xar qanday emulgator samaradorligini ta’riflaydigan maxsus birlik GLB deb - ikki bir-biriga qarama-qarshi gidrofil va gidrofob molekulalar nisbatiga aytiladi.

Xozirgi vaqtda moddalar molekulalarining tuzilishi yoki fizik-kimyoviy xossasiga qarab GLB ahamiyatini aniqlovchi nazariya yo’k. SHuning uchun 1949 yilda Griffin tomonidan taklif etilgan yarim empirik sistema qo’llaniladi. Bu Griffin soni deb atalib, sirt-faol moddalarning kaysi molekulalaridan tuzilganligini aniqlaydi, shu alohida guruhlarni suv bilan birikib kirishishini shartli son darajasiga ko’taradi. har xil sirt-faol moddalarning GLB soni, molekuladagi guruhlarni son yigindisi kerakli formula bo’yicha hisoblanadi yoki tajriba orqali aniqlanadi.

Sirt-faol moddalarning molekulasida gidrofob qism­ga nisbatan gidrofil qism qancha ko’p bo’lsa, GLB soni shuncha yuqori bo’ladi. GLB soni hamma tabiatda uchraydigan sirt-faol moddalar uchun ko’rsatkichi 1 dan 40 gacha bo’lish mumkin. 10 soni faol moddaning lipofil va gidrofil moddalarning o’rtasidagi chegara hisoblanadi. Emulgator yog’da erisa suvning moydagi emulsiyasini hosil qiladi. Bunda GLB soni 10 dan past bo’ladi. GLB soni qancha yuqori bo’lsa, bunday emulgator moyning suvdagi emulsiyasini hosil kilishga moyil bo’ladi. GLB ko’rsatkichi asosan emulgatorlarni tanlashda xizmat qiladi va sirt-faol modda GLB ci — 1-3 bo’lsa,ko’pik so’ndiruvchi, 3 dan 6 gacha suvni yog’dagi emulgatori, 7-8 yuvuvchi moddalar, 8-13 gacha moyning suvdagi emulsiyasini hosil qiluvchi emulgatorlar, 13-15 detergent, 15 dan yuqori bo’lsa, solyubilizator eruvchanlikni oshiruvchi moddalar sifatida ishlatilishga tavsiya etiladi.
1.5.-jadval

Ba’zi gidrofob suyuqliklarni emulgirlashga kerak bo’ladigan emulgatorlarning GLB ko’rsatkichi⁶

Suyuqlik	GLB ko’rsatkichi
Mum	12
Setil spirti	15
Paxta moyi	10
Sussiz lanolin	10
Vazelin	12
Parafin	11
Petrolat	12
Stearil kislota	15
Stearil spirt	14

Ionogen emulgatorlar

Ionogen emulgatorlar deb, anionli yoki kationli sirt-faol moddalarga aytiladi. Birinchisi suvda parchalanib, manfiy zaryadga, ikkinchisi esa musbat zaryadga ionlashadi. Bu guruhlarning oddiy emulgatorlari sovun (anionli SFM) va ammoniy asosi hosilalariga (kationli SFM) — linimentlar va surtma dorilar bo’limlarida kengrok to’xtab o’tiladi.

Elimlar dorixonadagi emulsiyalarni tayyorlashda juda keng qo’llaniladi. SHilimshiq va pektin moddalar ham ishlatiladi. bo’lar o’z xossasi bilan poliarabin kislotasi tuzi va poliuron kislotasi bo’lgani sababli anion faol emulgatorlarga kirishi kerak edi, ammo bu moddalarning yuqori emulgirlash xususiyati bo’lishi, zarrachalarning ustki qismida ximoya parda hosil kilishi, ikki qavatli elektr katlamining bo’lishi ionlanadigan guruhlarga kirishini isbotlaydi.

 

Elimlar

Elimlardan hosil bo’lgan parda fazalararo taranglikni kamaytirib, mustaxkam ximoya pardasini tashqil qiladi.

Arab elimi — (Gummi arabicum). Bu emulgator Afrika akatsiyalaridan olingan mahsulot. YUqori navi — sargish yarim tinik bo’laklardan iborat. YOmon navi juda bo’yalgan va ifloslangan (tuprok, po’stlok va shox bo’laklari) bo’ladi. Arab elimining 1 qismi 2 qism suvda sekin eriydi va quyuq yopishkok eritma hosil qiladi. Dorixonada ishlatiladigan emulsiyalarni tayyorlashda eng kadimgi emulgator hisoblanadi. Elimlarning naviga qarab emulgirlash xususiyatini bilish mumkin. YUqori navi 64% tomchilar diametri 2,5 mkm li yuqori disperslangan emulsiyalarni hosil qiladi. Emulsiya hosil kilish uchun 10 qism yog’ga 5 qism elim olinadi.

O’rik elimi — (Gummi armeniacae) Z. M. Umanskiy tomonidan taklif qilingan. O’rik elimi daraxtlarning tanasi va po’slog’i yorilishidan hosil bo’ladi. O’rta Osiyoda ko’p miqdorda uchraydi. 1961 yildan davlat (X) farmakopeyasiga kiritilgan elim ok yoki sargish, qattiq, mo’rt bo’lakchalardan iborat bo’lib, ushatilganda notekis bo’lakchalar hosil qiladi. Emulgator sifatida arab elimi o’rnini bosuvchi suvda yaxshi eriydigan ok kukun holidagi modda. 10 qism yog’ga 3-4 qism elim olinadi.

Tragakant — (Gummi Tragacanthae).

Juda kuchli emulgator. 20 g yog’ga 2 g tragakantning mayda poroshogidan olish mumkin. Tayyorlangan emulsiyada yog’ mazasi saqlanganligi sababli, bu emulgator kam ishlatiladi (dispers darajasi kam). Tragakant bilan arab elimini birgalikda ishlatish maqsadga muvofik. Bu emulgator farmatsevtika amaliyotida yuqori dispersli turg’un emulsiya hosil qiladigan eski murakkab emulgator.

Ular xujayra devorining tarkibiga kiradi va yon xujayralarni o’zaro biriktiradi. Pektin moddalarning yana o’ziga xos xususiyatlari uni kuchli jelatinli xossasidir. Pektin moddalar yuqori molekulali moddalar hisoblanadi. Ularning tuzilish asosi — qisman metil spirtining poligalakturon kislota bilan efirlangani.

 

Ionogen bo’lmagan emulgatorlar

Ionogen bo’lmagan SFM sirt-faol moddalar — bu moddaning molekulalari dissotsilanishi kobiliyatiga ega emas. Ularning difil guruhlaridagi kutbli guruhning o’rnida gidroksil va efir guruhlari bo’lishi eruvchanlik xossasini oshiradi. Ionogen bo’lmagan emulgatorlarning xozirgi davrdagi ro’yxati anchagina. Bu emulgatorlar asosan liniment va surtma dorilar ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Kraxmal — dorixonada emulsiya tayyorlashda kraxmal elimini turg’unlashtirish xususiyati yomon emas.

N. G. Goyman tomonidan 1939 yilda dorixonada tayyorlanadigan emulsiyalar uchun taklif qilingan. 10 g yog’ni emulsiyalash uchun 5 g kraxmal elimi ishlatiladi. Kraxmalning quruq massasining ko’p tarkibiy qismi (97,3-98,9%) polisaxaridlar, qolgani aralashmalar: oksil moddalar (0,28-1,5%), kletchatka (0,2-0,6%) va kul moddalari­dan (0,30-0,62%) iborat. Boshokli galla o’simliklaridan olingan kraxmalning tarkibida oz miqdorda yuqori moy kislota va 2-glitserin–fosfor kislotasi topilgan. Kraxmal zarrachalarining kuchli bo’kishi va bo’linishidan yopishkok elim gidrozoli hosil bo’ladi.

 

Sellyuloza va uning hosilasi

Sellyulozaning molekula qatori kraxmalga o’xshash bo’lib, glyukoza qoldiqlaridan tuzilgan, ammo xalkada joylashishi jixatidan farqlanadi. Sellyulozaning tarkibida gidroksil guruhi borligi eterifikatsiya natijasida, stabillash kobiliyati yuqori bo’lgan birikmalar olish imkonini beradi.

 

Tvinlar va spanlar

Sorbitalning sintetik hosilalari, emulsiya hajmining 5-10% hisobida ishlatiladi. Farmakologik jixatdan ular organizmga zararsiz.

EMULGATOR T-2. Diefir triglitserin.

Mumga o’xshash qattiq och jigar rang. Glitserinni 16-18 uglerod atomli moy kislotalari bilan 200°S da eterifikatsiya qilinishi natijasida olinadi. Ionogen bo’lmagan SFM ning afzalligi emulgirlash xususiyatini o’ziga xosligida. Emulgatorning balanslangan molekulasi birorta fazada erigan holda bo’lmasdan fazalararo sathda tarqalgan bo’ladi. Emulgator T-2 molekulasini yaxshi balanslangan deyish mumkin, chunki 100 ml turg’un 10% emulsiyaga faqatgina 1,5 g. T-2 sarflanadi. Ionogen emulgatorlar uchun ham balanslanganlik koidasini tatbik kilish mumkin. Balanslanish birinchidan, uglerod qatorining o’zunligiga, ikkinchidan, ionogen guruhining suvga o’xshashligiga qarab aniqlanadi.

 

Amfoter xususiyatli emulgatorlar

Bu guruh emulgatorlari oksil moddalardan hosil bo’lgan. SHuning uchun ular pHi muxit xususiyatiga qarab nordon va ishqoriy turlariga bo’linadi.

Kazein, kazeinat natriy, quruq sutdan tayyorlangan emulsiya mikroorganizmlar uchun yaxshi muxit bo’lgani sababli, ayniqsa yoz kunlarda tez buziladi. quruq sut tarkibidagi kazeinogen, albumin va globulinlar emulgirlash xususiyati bo’lgan moddalar hisoblanib, uni emulgator sifatida ishlatish mumkin. Amfoter emulgatorlar asosan o’simlik va xayvonlardan olingan bo’lib, ular tarkibida fosfatidlar ko’p. Bu sifat emulgatorlar nafaqat farmatsevtika, balki ozik-ovkat sanoatida ham keng qo’llaniladi.

Hamma yog’li emulsiyalar, agar retseptda yog’ning nomi ko’rsatilmagan bo’lsa, DF ga asosan bodom yoki unga o’xshash o’rik, shaftoli yog’idan tayyorlanadi. Agar yog’ning miqdori ko’rsatilmagan bo’lsa, 100 g emulsiya tayyorlash uchun 10 g yog’ olinadi. Emulgatorning nomi ko’rsatilmaganda, uni tanlash texnolog ixtiyorida bo’ladi. Tayyorlangan emulsiyalar zarur bo’lganda ikki qavatli dokadan suziladi. Emulsiyalarning bir xilligini ta’minlash maqsadida gemogenizatorlardan o’tkaziladi. Bunda yog’ tomchilari bir xil katta-kichiklikda bo’ladi. yog’li emulsiyalarni tayyorlashda quyidagi usullarning birini qo’llash mumkin.

Boshqa emulgatorlar uchun suv va emulgatorlar miqdori boshqacha. Masalan: bu emulsiyani o’rik elimi yoki olxo’ri elimi bilan tayyorlansa, 6 g emulgator, 25-30 ml suv olinib, ularning arab elimiga nisbatan kam eruvchanligini hisobga olish kerak. Ko’rsatilgan usullar bilan emulsiyalarni barcha emulgatorlardan tayyorlasa bo’ladi (eritma holida ishlatiladigan salep shilimshig’i, kraxmal elimidan tashkari). Ularga ikkinchi usulni qo’llash mumkin.

Kraxmal bilan emulsiya quyidagicha tayyorlanadi: 10 g kraxmalni chinni idishga teng miqdordagi sovuq suv solib aralashtiriladi va 80 ml kaynok suvni ustiga qo’shib aralashtiriladi va bir oz qaynagunga kadar isitiladi. Hovonchaga o’tkazilgan yarim sovutilgan, eritmaga 20 g yog’ oz-ozdan qo’shib, hovonchada yaxshilab emulgirlanadi. Birlamchi emulsiyaga oz-ozdan suv qo’shib 200,0 gacha suyultiriladi.

Tragakant bilan tayyorlash quyidagicha: 2 g mayda tragakant poroshogidan, 20 marta ko’p suv bilan tragakant shilimshig’ini tayyorlab olinib, unga tomchilab 20 g yog’ qo’shiladi. Hosil bo’lgan birlamchi emulsiyaga 200 g bo’lguncha suv qo’shiladi.

quruq sut bilan emulgirlash quyidagicha: 10 g quruq sut, 10 g yog’ bilan aralashtirib, 10 g suv qo’shiladi va hovonchada birlamchi emulsiya hosil bo’lguncha eziladi va kerakli miqdorgacha suv qo’shiladi. Emulgator T-2 qo’llanganda uning kerakli miqdori olinib, suv hammomida eritiladi va hovonchada 10 marta ko’p 60-70°S suvni ustiga qo’shiladi va soviguncha aralashtiriladi. Hosil bo’lgan kaymokka o’xshash bir xil aralashma o’ziga yog’ni oson qabul qiladi. Hosil bo’lgan birlamchi emulsiya retseptda ko’rsatilgan miqdorgacha suyultiriladi.
Rp.: Emulsi ex oleis 200,0

D. S. 1 choy qoshiqdan 3 mahal ichilsin.

Jelatozadan 10,0

Birlamchi suv (20q10):2=15 g

Ikkilamchi suv 200-(20q10q15)=155 ml

Umumiy og’irlik 200 g
Texnologiyasi: Hovonchada 10 g jelatoza 15 ml suv bilan aralashtiriladi. So’ng unga oz-ozdan 20 g shaftoli moyi (bodom moyi, zig’ir moyi) qo’shib bir tomonga qarab aralashtiriladi. Bunda o’ziga xos chirsillagan tovush chiqishi kerak. Bu birlamchi emulsiya hosil bo’lganini bildiradi. Emulsiyaga bir tomchi suv tomizilsa, u idish devorida ok iz qoldirib okadi. So’ng oz-ozdan qolgan 155 ml suv aralashtiriladi. Tayyor emulsiya dokadan suzilib belgilangan kungir idishga solinadi.

Shaftoli yog’idan har xil emulgatorlardan foydalanib tayyorlangan emulsiyalarni baholash katta kizikish uygotadi. Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, o’rik elimidan tayyorlangan emulsiya har tomonlama yuqori sifatli. Emulgator T-2 ham undan yaxshi natijasi bilan kolishmaydi.

Emulsiyalarning parchalanishi (yogning ajralib chiqishi) termostatda 50°S va sentrifugalash 1500 (aylanma) minutiga tezlik bilan aniqlangan. Tvinlar bilan emulsiyalarni tayyorlash usuli, e’tiborni o’ziga jalb qiladi.
Rp.: Olei Ricini 10,0

Aq. purif. ad 100,0

Misce ut fiat emulsum

D.S. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahal.

Emulgator sifatida 10% li kraxmal kleysterini ishlating.
Pasport.: Kraxmaldan 5,0

Sovuq suvdan 10 ml

Issiq suvdan 35 ml

Kanakunjut moyidan 10,0

Tozalangan suvdan 40 ml

Umumiy og’irlik 100 g

Rp: Olei Ricini 10,0

Ag. purificatae 100,0

M.D.S. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 marta.

Oldin Tvin-80 eritmasi tayyorlanadi, buning uchun u teng miqdordagi suvda eritiladi. Undan keyin hovoncha dastasini to’xtovsiz ravishda harakatlantirib kunjut yog’ini oxirigacha emulgirlanadi.

Ba’zi bir dori moddalarni tanaga yuborishda emulsiya o’ziga xos asos sifatida qo’llaniladi. SHu bilan birga dorilarning munosabati hamda fizik-kimyoviy tuzilishi natijasida muvofiklashgan murakkab tarkib hosil bo’ladi. Emulsiyalarga dori moddalarni qo’shishda fazalarning turiga ham ahamiyat beriladi. Bir xil modda yog’da eriydi, lekin suvda erimaydi, boshqasi aksincha, suvda eriydi, lekin yog’ bilan aralashmaydi. Ko’pincha emulsiyaga kiritiladigan moddalar xech kaysi fazada erimaydi. Ba’zi bir qo’shiladigan moddalarning xossalariga qarab murakkab emulsiyalarni tayyorlash aniqlanadi.

Reja:

2.Emulsiyalarni tayyorlashning uziga xos xususiyati.

3.Emulsiyaga dorivor modda kushish tartibi.

4.Emulsiya sifatini baxolash kursatgichlari.

Hamma yog’li emulsiyalar, agar retseptda yog’ning nomi ko’rsatilmagan bo’lsa, DF ga asosan bodom yoki unga o’xshash o’rik, shaftoli yog’idan tayyorlanadi. Agar yog’ning miqdori ko’rsatilmagan bo’lsa, 100 g emulsiya tayyorlash uchun 10 g yog’ olinadi. Emulgatorning nomi ko’rsatilmaganda, uni tanlash texnolog ixtiyorida bo’ladi. Tayyorlangan emulsiyalar zarur bo’lganda ikki qavatli dokadan suziladi. Emulsiyalarning bir xilligini ta’minlash maqsadida gemogenizatorlardan o’tkaziladi. Bunda yog’ tomchilari bir xil katta-kichiklikda bo’ladi. yog’li emulsiyalarni tayyorlashda quyidagi usullarning birini qo’llash mumkin.

Boshqa emulgatorlar uchun suv va emulgatorlar miqdori boshqacha. Masalan: bu emulsiyani o’rik elimi yoki olxo’ri elimi bilan tayyorlansa, 6 g emulgator, 25-30 ml suv olinib, ularning arab elimiga nisbatan kam eruvchanligini hisobga olish kerak. Ko’rsatilgan usullar bilan emulsiyalarni barcha emulgatorlardan tayyorlasa bo’ladi (eritma holida ishlatiladigan salep shilimshig’i, kraxmal elimidan tashkari). Ularga ikkinchi usulni qo’llash mumkin.

Kraxmal bilan emulsiya quyidagicha tayyorlanadi: 10 g kraxmalni chinni idishga teng miqdordagi sovuq suv solib aralashtiriladi va 80 ml kaynok suvni ustiga qo’shib aralashtiriladi va bir oz qaynagunga kadar isitiladi. Hovonchaga o’tkazilgan yarim sovutilgan, eritmaga 20 g yog’ oz-ozdan qo’shib, hovonchada yaxshilab emulgirlanadi. Birlamchi emulsiyaga oz-ozdan suv qo’shib 200,0 gacha suyultiriladi.

Tragakant bilan tayyorlash quyidagicha: 2 g mayda tragakant poroshogidan, 20 marta ko’p suv bilan tragakant shilimshig’ini tayyorlab olinib, unga tomchilab 20 g yog’ qo’shiladi. Hosil bo’lgan birlamchi emulsiyaga 200 g bo’lguncha suv qo’shiladi.

quruq sut bilan emulgirlash quyidagicha: 10 g quruq sut, 10 g yog’ bilan aralashtirib, 10 g suv qo’shiladi va hovonchada birlamchi emulsiya hosil bo’lguncha eziladi va kerakli miqdorgacha suv qo’shiladi. Emulgator T-2 qo’llanganda uning kerakli miqdori olinib, suv hammomida eritiladi va hovonchada 10 marta ko’p 60-70°S suvni ustiga qo’shiladi va soviguncha aralashtiriladi. Hosil bo’lgan kaymokka o’xshash bir xil aralashma o’ziga yog’ni oson qabul qiladi. Hosil bo’lgan birlamchi emulsiya retseptda ko’rsatilgan miqdorgacha suyultiriladi.
Rp.: Emulsi ex oleis 200,0

D. S. 1 choy qoshiqdan 3 mahal ichilsin.

Jelatozadan 10,0

Birlamchi suv (20q10):2=15 g

Ikkilamchi suv 200-(20q10q15)=155 ml

Umumiy og’irlik 200 g
Texnologiyasi: Hovonchada 10 g jelatoza 15 ml suv bilan aralashtiriladi. So’ng unga oz-ozdan 20 g shaftoli moyi (bodom moyi, zig’ir moyi) qo’shib bir tomonga qarab aralashtiriladi. Bunda o’ziga xos chirsillagan tovush chiqishi kerak. Bu birlamchi emulsiya hosil bo’lganini bildiradi. Emulsiyaga bir tomchi suv tomizilsa, u idish devorida ok iz qoldirib okadi. So’ng oz-ozdan qolgan 155 ml suv aralashtiriladi. Tayyor emulsiya dokadan suzilib belgilangan kungir idishga solinadi.


Emulsiyalarga dori moddalarni qo’shish

Ba’zi bir dori moddalarni tanaga yuborishda emulsiya o’ziga xos asos sifatida qo’llaniladi. SHu bilan birga dorilarning munosabati hamda fizik-kimyoviy tuzilishi natijasida muvofiklashgan murakkab tarkib hosil bo’ladi. Emulsiyalarga dori moddalarni qo’shishda fazalarning turiga ham ahamiyat beriladi. Bir xil modda yog’da eriydi, lekin suvda erimaydi, boshqasi aksincha, suvda eriydi, lekin yog’ bilan aralashmaydi. Ko’pincha emulsiya­ga kiritiladigan moddalar xech kaysi fazada erimaydi. Ba’zi bir qo’shiladigan moddalarning xossalariga qarab murakkab emulsiyalarni tayyorlash aniqlanadi.

 

Yog’li emulsiyalarga dori moddalarni qo’shish

Magizdan tayyorlangan emulsiyalarga o’xshash, eriydigan dori moddalar 1 qism suvda eritilib, birlamchi emulsiya suyultiriladi. Nastoykalar va boshqa suyuq galen preparatlari tayyor emulsiyalarga qo’shiladi. yog’da eriydigan dori moddalar (fenilsalitsilat va benzonaftoldan tashkari) oldin yog’da eritilib, keyin yog’li eritma emulgirlanadi. Emulgator miqdorini hisoblashda yog’ning miqdori emas, yog’li eritma miqdori hisobga olinadi.

Rp.: Emulsi Oleosi 200,0

Coffeini-natrii benzoatis 1,0

Anaesthesini 2,0

Extr. Belladonnae spissi 0,15

M. D. S. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 marta ichilsin.
Pasport.: Shaftoli moyi 20,0

Anestezin 2,0

Jelatoza 11,0

Birlamchi suv 16,5

(20,0q2,0q11,0):2 =16,5

Koffein natriy benzoat 1,0

Belladonna ekstrakti quyuq 0,15

Ikkilamchi suv 150,5

200 –(20q2q11q16,5) =150,5

Umumiy og’irlik =202,2

 

Texnologiyasi: 20 g bodom (shaftoli, o’rik) yog’ida anestezin eritilib emulsiya tayyorlanadi. Emulgator sifatida jelatozani qo’llash mumkin. yog’li fazaning massasi 22 ga ko’payganligi uchun 11 g jelatoza olinadi. Tuzli komponentlar va belladonna ekstrakti birlamchi emulsiyalarni suyultirish uchun ishlatiladigan suvda eritiladi. Fenilsalitsilat va benzonaftol kabi ichak antiseptiklari garchi yog’da erisa ham X DF ko’rsatmasi bo’yicha maydalangan suspenziya holida emulsiyalarga kiritiladi. Bu moddalarni yog’li eritmasi ichakda gidrolizlanishi kiyinlashib, yog’li eritmalari antiseptik ta’sir ko’rsatmaydi. Suvda ham, yog’da ham erimaydigan dori moddalarni hovonchada yaxshilab ezib, birlamchi tayyor emulsiyalarga qo’shiladi. Bu dori moddalarni emulsiya tarkibida turg’unligini ta’minlash maqsadida olinadigan emulgatorni miqdori dori modda miqdorini yarmi hisobida oshiriladi. Suspenziyalarni turg’unligini oshirish uchun zarrachalarni emulgatordan yoki emulsiyadan hosil bo’lgan ximoya parda bilan koplamok kerak. Gidrofob moddalarni (fenilsalitsilat benzonaftol va sh. o’. ) kiritish uchun ortiqrok miqdorda emulgator qo’shiladi. (SHu moddalarning yarmi hisobida). Gidrofil moddalar (tanalbin va sh. o’.) qo’shilganda stabilizator miqdori oshmaydi.

Rp.: Emulsi Olei Ricini 100,0

Sirupi Cerasi 20,0

M. D. S. 3 yoshli bolaga 1 ch qoshiqdan har 3 soatda berilsin.

10 g ozgina isitilgan kanakunjut yog’idan 4 g o’rik elimini sarflab, (fenilsalitsilatni stabillash uchun 1 g oshik olinadi) birlamchi emulsiya tayyorlanadi. Birlamchi emulsiyaga bu aralashma maydalangan dispers holda qo’shiladi va unda yaxshilab eziladi. Hosil bo’lgan emulsiya — suspenziyani keyin suv bilan suyultiriladi. Oxirida chayqatib turgan holda sharbatni tomchilab qo’shiladi. Vismut nitrat asosi bilan emulsiya tayyorlashda arab elimi va unga o’xshash mahsulotlarni qo’llash mumkin emas, chunki bunda vismutni arabiantli aralashmasi hosil bo’lib, suvda erimaydigan yopishkok massani hosil qiladi.

D. S. qichima kassaligini davolash uchun.

Yashil sovun 1,0 g

Emulgator T2 1,0 g

Tozalangan suv 78, 0 ml

M um=100 g
Texnologiyasi: YOrdamchi idishda yashil sovun iliq suvda eritiladi va chayqatib turgan xolda oz ozdan benzilbenzoat qo’shib boriladi. Suv xammomida chinni kosachada emulgator T2 eritiladi va issiq xavonchada 2 ml issiq tozalangan suv bilan yaxshilab eziladi. Sungra oldindan tayyorlangan benzilbenzoat emulsiyasi bilan oz ozdan aralashtiriladi.⁷
Efir moylari va boshqa suyuqliklardan tayyorlangan emulsiyalar

Efir moyli emulsiyalar. Suv/efir moyining fazalararo yuza taranglik chegarasini tortish kuchi suv/yogning chegara tortish kuchiga karaganda ko’p bo’lgani sababli emulgatorlar (efir moyiga qarab, 100 dan 200% gacha) ko’p olinadi. Birlamchi emulsiyani hosil kilish uchun suvni ham tegishlicha ko’p qo’shiladi. Sulfanilamid moddalari chikkunga kadar emulsiyada santal yog’i yozilgan (tropik daraxt (Santalin albun) dan olingan efir moyi). U so’zak va siydik yo’llarini zararsizlantirishda ishlatilgan. Skipidarli (oliy nav) emulsiya ham uchragan. Kapay balzami eski dorilar tarkibida berilgan bo’lib, ishlatilishi xuddi santal yog’iga o’xshashdir. Santal yog’i bilan tayyorlangan emulsiyalar uchun yuqorida aytilgan so’zlar balzamdan tayyorlangan emulsiyalarga ham tegishlidir.

 

Erkak paporotnik ekstraktining emulsiyasi

Erkak paporotnik ekstrakti suv bilan aralashmaydi. Emulgirlash uchun o’rik elimidan teng miqdorda oli­nadi.

Rp.: Ext. Filicis maris spissi

Natrii hydrocarbonatis 0,5

Ag. purificatae 5,0

Mf. Emulsum

D. S. (Duodenal yuborish uchun)

 

To’rtxlorli karbon emulsiyasi

To’rtxlorli karbon gijja xaydovchi sifatida ichish uchun tayinlanadi. Bu modda og’ir suyuqlik bo’lgani uchun emulgator miqdori 2-2,5 marta oshiriladi. Retsept uchun 15 g emulgator olinadi (10 g yog’ uchun va 5,0 to’rtxlorli karbon uchun).

Rp.: Carbonae tetrochlorati 2,0

M. D. S. Gijjaga qarshi.

 

Emulsiyalardagi nomutanosibliklar

Emulsiyalar tarkibiga koagulyantli omillar (elektrolit, o’ziga suv shimuvchi moddalar va boshk. ) qo’shish mumkin emas. Ishqoriy xususiyatga ega moddalar emulsiyada koagulyasiya holatini paydo kilishi mumkin.

Rp.: Emulsi seminis Amygdalarum dulcis 200,0

M. D. S. Bir osh qoshiqdan kuniga 3 marta ichilsin.

Barbital natriyni tayyorlangan emulsiyada eritmokchi bo’lsak, koagulessensiya yuzaga keladi. Ivigan massa suzib yuradi.⁸

Magnesii sulfatis 8,0

Extr. Belladonnae 0,15

M. D. S. Bir osh qoshiqdan kuniga 3 marta ichilsin.

Magniy sulfat elektroliti ta’sirida emulsiya turg’unligini yo’kotib cho’kmaga tushadi.

Rp.: Emulsi Olei Ricini 100,0

M. D. S. Bir osh qoshiqdan kuniga 2 marta ichilsin.

Yog’li emulsiyalarga mevali sharbatlar (malina, olcha) nordon ta’sir etuvchi preparatlar qo’shilishi natijasida ivib qoladi. Oddiy sharbat ham emulsiyani buzadi. (konsentrlangan shakar sharbatini degidratlash xususiyati).

Rp.: Emulsi oleosi 120,0

Camphorae 2,0

M.D.S. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahal ichilsin.

Kamforadan — 2,0

Jelatozadan — 7,0

Birlamchi suv — 10,5ml

Ikkilamchi suv — 90,5 ml

122-(12q2q7q10,5) = 90,5ml

Umumiy og’irlik 122 g
Chinni kosachaga 12 g bodom yoki shaftoli moyi solinadi. Olingan moy suv hammomida 40—50°S haroratgacha qizdirilib, unda 2 g kamfora eritiladi. Hovonchada 7 g jelatoza maydalanadi va ustiga sovutilgan kamforaning moyli eritmasi solinib yaxshilab aralashtiriladi. Hosil bo’lgan massaning ustiga tezda 9,5 ml suv solinadi va birlamchi emulsiya hosil bo’lguncha aralashtiriladi. Birlamchi emulsiya hosil bo’lganini tekshirib kurilgandan so’ng qolgan suv oz-ozdan aralashtirib turgan holda qo’shiladi. Tayyor emulsiya shisha flakonga suziladi va og’irligi 122 g ga etkaziladi.
Rp.: Emulsi ex oleis Ricini 160,0

Bismuthi subnitratis 1,0

Sirupi simplicis 20 ml

Olei Menthae piperitae guttas V

M .D.S. 1 choy qoshiqdan kuniga 3 mahal ichilsin
Pasport: Kanakunjut moyidan 16,0

Jelatozadan 8,0 ml

Kalampir yalpiz moyi 5 tomchi

Vismut nitrat asosidan 1,0

qand sharbatidan 20 ml (26,0 g)

Birlamchi suv - 12 ml

Ikkilamchi suv - 124 ml

Umumiy og’irlik 187 g

Mag’izlardan olinadigan emulsiyalar shirin bodom, qovoq, eryong’ok mag’izlaridan tayyorlanadi. Bu emulsiyalarda oksil xossasiga globulinlar mag’izning g’amlangan oqsil qismi bo’lib, emulgator vazifasini bajaradi. Globulin yog’li mag’izlarda ko’prok bo’lib, kraxmal saqlovchilarga nisbatan kam bo’ladi. Ba’zi bir mag’izlardan (bodom va eryong’ok) emulsiya tayyorlashda emulsiya tiniq oq bo’lishi uchun oldin po’slog’idan ajratiladi. CHunki mag’izning po’slog’idagi oshlovchi moddalar, mag’iz tarkibidagi oqsil moddalar oz bo’lsa ham, cho’kmaga cho’kishi mumkin. Emulsiyalar filtr kogozidan o’tkazilmaydi, chunki filtr kogoz yog’ tomchilarini ushlab qoladi. Emulsiyalar doka orqali suziladi. Agar retseptda boshqa ko’rsatmalar bo’lmasa, 100 g emulsiya tayyorlash uchun 10 qism urug’ olinadi.

Mag’iz va urug’larni xususiyatiga qarab tozalashda har xil usullardan foydalaniladi. SHirin bodom magizini (60°-70°S) issiq suvda 10 minut ivitiladi, keyin po’slog’i ajratiladi. Tozalangan va kerakli miqdori tortib olingan bodom magizini (1/10 qism magiz) suv bilan chukur hovonchada yog’och dastasida to bir xil bo’tka hosil bo’lguncha eziladi, keyin qolgan suv oz-ozdan qo’shiladi va tayyor emulsiya ikki qavatli doka orqali suziladi. Undan keyin emulsiyani berilgan miqdorigacha suv bilan etkaziladi.