Poroshoklarga qo’yilgan talablar

1. 
   Bir xilligi. Tayyorlangan poroshok oq qog’ozga sochilib ko’riladi (100g). Nmauna poroshok massasining chetidan, oldidan, orkasidan olinadi. Xar bir namunada poroshokning miqdori bir xil bo’lishi kerak.
   
2. 
   Zarrchalar o’lchami. Kurollanmagan ko’z bilan ko’rilganda poroshok zarrachalar o’lchami bir xil bo’lishi kerak.
   
3. 
   Sochiluvchanligi. Poroshok massalari bir xil bo’lishi, kotib qolgan nam katmoqlar bo’lmasligi kerak. Massa oson sochilishi, oqishi kerak.
   
4. 
   Mazasi. O’ziga xos mazali bo’lishi kerak. Achchiq mazani korregirlash kerak.
   
5. 
   Poroshoklarning og’irligi. Ichish uchun poroshoklar judayam kam (0,1 g kam ) eki ko’p (1 g ko’p) og’irlikka ega bo’lmasligi kerak. Bu qo’llash uchun qulaylikka ega bo’lish uchun.¹
   

1. 
   Turg’unligi - bu tarozi elkasini muvozanat holatidan chiqib ketib 4-6 marta harakatlangandan keyin yana dastlabki muvozanat xolatini egallashga aytiladi.
   
2. 
   Ishonchliligi- bu tarozini o’lchanadigan modda va tosh o’rtasidagi muvozanatiga aytiladi (tosh bilan o’lchanadigan moddani almashtirib qo’ygan xolatda ham birinchi muvozanat xolatini ko’rsatishiga aytiladi).
   
3. 
   Doimiyligi - bu tarozining bir xil sharoitda birorta moddani bir necha marta o’lchaganda ham, bir xil ko’rsatkichni ko’rsatishiga aytiladi.
   
4. 
   Sezgirligi - bu tarozining juda kichkina og’irlikni sezib, o’z muvozanat xolatidan chiqib ketishiga aytiladi.
   

1. Sinev D.N., Gurevich I.Ya. “Tegxnologiya lekarstv i analiz ”. Moskva “Meditsina”. 1982 st. 107-108

2. Kondrateva T.S., “Rukovodstvo к laboratorno'm zanyatiyam po aptechnoy texnologii lekarstvenno'x form”. Moskva. “Meditsina” 1986. St. 158-176

3. DF - XI sOni. 2-jild. Moskva, «Meditsina», 1990.Yu, 148-149

4. Kondrateva T.S.,’’Texnologiya lekarstvenno'x form ” Moskva, “Meditsina”, 1991. St. 277-311

5. Gretskiy V. М., “Rukovodstvo к prakticheskix zanyatii po texnologii lekarstvenno'x form Moskva. “Meditsina” 1991. St. 192- 209

6. M.M.Miralimov “ Yig’indi preparatlar texnologiyasi”. Toshkent.” Abu Ali ibn Sino”. 2001. 348-356 betlar.

7. Tixonov A. I., Yarnix T.G., “Texnologiya lekarstv” Xarkov, Izd. NFAU “Zoloti'e stranitso'”, 2001 st. 365-406

8. M.M. Miralimov, N.N. Nishonov, Z.Knazarova. “spravochnik po texnologi lekarstv” st. 133-134.

9. M.M. Miralimov, X.K. Abdullaeva,-Z.Y.Mamatmusaeva, N. A Azimova “Farmacevtik texnologiya asoslari fanidan amaliy qo’llanma”, 2004, 28-40 betlar.

10. Sinev D.N., Gurevich ‘‘Texnologiya i analiz lekarstv” Moskva, Meditsina, 1989 st. 118-121
2 - Ma’ruza.

MAVZU 2. Poroshoklarni dozalash. Murakkab tarkibli poroshoklar tayyorlash usullari. qiyin maydalanadigan to’zguvchi va bo’yovchi moddalar bilan poroshoklar tayyorlash

Reja:

1. qiyin maydalanadigan moddalar bilan poroshoklar tayyorlash

2.To’zg’uvchi moddalar bilan poroshoklar tayyorlash

3. Buyovchi moddalar bilan poroshoklar tayyorlash

4. Poroshoklarni sifatini tekshirish
1. Qiyin maydalanadigan moddalar bilan poroshoklar tayyorlash

Qiyin maydalanadigan moddalarga yod, kamfora, mentol, timol, fenilsalitsilat, benzonaftol, salitsilat kislota, tetraborat natriy, streptotsid va boshqalar kiradi.

Bularni maydalash uchun uchuvchan erituvchilar ishlatiladi. Erituvchilar sifatida spirt, efir, spirt-efir aralashmasi ishlatiladi.
Rp.: Camphorae 0,1

Sacchari 0,2

Misce fiat pulvis

Da tales doses N 6

Signa.Bitta poroshokdan 3 mahal ichilsin.

Pasporti: Kamfora 0,6 g

0,1*6=0,6 g

qand poroshogi 1,2 g

0,2*6 =1,2

m_umumiy =0,6q1,2=1,8 g

m 1 ta poroshokning og’irligi =1,8∕6=0,3 g
Tayyorlanishi: hovonchaga 1,2 g qand kukuni solinib maydalanadi va u kapsulaga olib quyiladi. So’ngra hovonchada 0,6g kamfora bir necha tomchi etil spirti bilan birga maydalanadi, maydalash, to erituvchi uchib ketgunga qadar davom ettiriladi. Keyin unga oz-ozdan kapsuladagi olib qo’yilgan qand kukuni qo’shib aralashtiriladi, toki bir xil poroshok hosil bo’lguncha. Tayyor poroshok 6 ta pergament qog’ozga 0,3g dan qadoqlanadi. So’ngra kogoz xaltachaga joylashtirilib, yorlig’i yopishtiriladi.
2. To’zg’uvchi moddalar bilan poroshoklar tayyorlash
Agar murakkab poroshoklar tarkibiga to’zg’uvchi moddalar kirsa (magniy oksid, talk, kaolin va boshqalar), bunday poroshoklarni tayyorlashda to’zg’uvchi moddalar eng oxirida qo’shiladi va uzoq aralashtirilmaydi. Chunki poroshoklarni yuqotish miqdori me'yoridan ortiq bo’lib qolish ehtimoli mavjuddir.

Rp.: Magnii oxydi

Vismuthi subnitratis ana 0,15

Misce fiat pulvis

Da tales doses N10

Signa. Kuniga bitta poroshokdan 3 mahal ichilsin.

0,15*10=1,5 g

Vismut subnitrat 1,5 g

0,15*10=1,5 g

m_umumiy =1,5q1,5=3,0

m 1 ta poroshokning og’irligi =3∕10=0,3 g

Dori moddalarni bo’yovchi xususiyatga ega bo’lishi va kam miqdorda yozilganligi uchun, havoncha va dastani ifloslanishi oldini olish maqsadga muvofiqdir.

Tayyorlash vaqtida rangli modda rangsiz moddalar o’rtasiga solib aralashtiriladi.
Rp.: Riboflavini 0,01

Sacchari 0,2

Misce fiat pulvis

Da tales doses N6

Signa. Kuniga bitta poroshokdan 3 mahal ichilsin.
Pasporti: Riboflavin 0,06 g

0,01*6=0,06g

qand poroshogi 1,2g

0,2*6 =1,2

m_umumiy =0,06q1,2=1,26g

m 1 ta poroshokning og’irligi 1,26∕6=0,21 g

Bu retseptni 2 xil tayyorlanishi mumkin:

1 usul rangli moddalar bilan poroshoklar tayyorlash.

2 usul bo’yovchi moddalar bilan poroshoklar tayyorlash “qavatlash” usuli bo’lib hisoblanadi.

Tayyor poroshokni 0,21 g dan 6 ta mumli kapsulaga qadoqlanib, kogoz xaltachaga solinadi.

1. Retseptning to’g’riligi.

2. Dori moddalar miqdori.

3. Tayyorlash texnologiyasi.

4. Poroshokning sochiluvchanligi.

5. Poroshokning bir xilligi.

6. qadoqlanishi.

7. Joylashtirilishi.

8. Jihozlanishi va xokazolar.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Sinev D.N., Gurevich I.Ya. “Tegxnologiya lekarstv i analiz ”. Moskva “Meditsina”. 1982 st. 107-108

2. Kondrateva T.S., “Rukovodstvo к laboratorno'm zanyatiyam po aptechnoy texnologii lekarstvenno'x form”. Moskva. “Meditsina” 1986. St. 158-176

3. DF - XI sOni. 2-jild. Moskva, «Meditsina», 1990.Yu, 148-149

4. Kondrateva T.S.,’’Texnologiya lekarstvenno'x form ” Moskva, “Meditsina”, 1991. St. 277-311

5. Gretskiy V. М., “Rukovodstvo к prakticheskix zanyatii po texnologii lekarstvenno'x form Moskva. “Meditsina” 1991. St. 192- 209

6. M.M.Miralimov “ Yig’indi preparatlar texnologiyasi”. Toshkent.” Abu Ali ibn Sino”. 2001. 348-356 betlar.

7. Tixonov A. I., Yamo'x T.G., “Texnologiya lekarstv” Xarkov, Izd. NFAU “Zoloto'e stranitso'”, 2001 st. 365-406

8. M.M. Miralimov, N.N. Nishonov, Z.Knazarova. “spravochnik po texnologi lekarstv” st. 133-134.

9. M.M. Miralimov, X.K. Abdullaeva,-Z.Y.Mamatmusaeva, N. A Azimova “Farmacevtik texnologiya asoslari fanidan amaliy qo’llanma”, 2004, 28-40 betlar.

10. Sinev D.N., Gurevich ‘‘Texnologiya i analiz lekarstv” Moskva, Meditsina, 1989 st. 118-121
3 - Ma’ruza.
MAVZU 3. Ekstraktlar, efir moylari bilan poroshoklar tayyorlash.
Reja:

1. Ekstraktlar bilan poroshoklar tayyorlash

2. Efir moyi qo’shib poroshok tayyorlash

3. Suyuqliklar bilan poroshok tayyorlash

4. Poroshoklarni sifatini tekshirish
1. Ekstraktlar bilan poroshoklar tayyorlash

Ekstraktlar (Extractum) deb, o’simlik xom ashyosidan biologik faol moddalar suv, spirt, efir yoki boshqa ajratuvchilar yordamida ajratib olingan va ajratuvchisi qisman, ba'zan butunlay bug’latilgan ajratmalarga aytiladi.

Ekstraktlar konsistentsiyasiga qarab quyidagicha tasniflanadi:

quyuq ekstrakt (Extractum spissum 1:1) uta qovushqoq, idishdan tukilmaydigan asalsimon chuziluvchan massa bo’lib, 25% gacha namlik saqlaydi. Ular 3:1, 4:1, 5:1, 6:1 nisbatlarda tayyorlanadi.

quruq ekstrakt (Extractum siccum 1:2), quruq poroshok holida bo’lib, 5% gacha namlik saqlaydi.

Suyuq ekstrakt (Extractum fluidum 1:2) kontsentrlangan ajratmalar bo’lib, 50% dan ko’p namlik saqlaydi. Ajratuvchi sifatida har xil quvvatdagi etil spirti ishlatiladi.

Agarda retseptda ekstrakt turi ko’rsatilmagan bo’lsa, DF XI nashriga asosan quyuq ekstrakt olinadi.

Rp.: Extracti Belladonnae 0,015

Calcii carbonatis 0,3

Misce fiat pulvis.

Da tales doses N6.

Signa. Kuniga bitta poroshokdan 3 mahal ichilsin.
Tayyorlanishi: a) hovonchaga 1,8 g kaltsiy karbonat solib maydalanadi va uni kogozga olib quyiladi. Kul tarozisida filtr kogozga 0,09 g quyuq belladonna ekstrakti (1:1) tortib olinadi va uni hovoncha dastasi boshchasiga yopishtiriladi. Filtr kogozning orqa tomonidan 20% li etanol tomizilib yoki suv bilan xullanib filtr kogoz ajratib olinadi.

Ekstrakt hovonchada 1—2 tomchi spirt bilan eziladi va oldindan maydalab quyilgan kaltsiy karbonat kukunidan 2—3 bo’lakka solib, toki sochiluvchan bir xil poroshok hosil bo’lguncha yaxshilab aralashtiriladi. Tayyor poroshok 0,315 g dan 6ta mumli yoki parafinli kapsulaga qadoqlanib, kogoz xaltachaga solinadi.

Kalsiy karbonat 1,8 g

0,3*6=1,8

Belladonna quyuq ekstrakti (1:1) -0,09 g

0,015*6=0,09

m_umumiy =1,8q0,09=1,89g

m 1 ta poroshokning og’irligi 1,89∕6=0,315 g
b) 1,8 g kalsiy karbonat hovonchaga solinib maydalanadi va uni kogozga olib quyiladi. So’ngra 0,18 g quruq belladonna ekstraktidan (1:2) olib, uni oz-ozdan maydalangan kalsiy karbonat bilan aralashtiriladi. Tayyor bo’lgan bir xildagi kukun 0,33 g dan mumli yoki parafinli kapsulaga qadoqlanib, kogoz xaltachaga solinadi.

Pasporti:

Kalsiy karbonat 1,8

0,3*6=1,8

Belladonna suyuq ekstrakti (1:2) -0,09

0,015*6=0,09

0,09*2 =0,18

m_umumiy =1,8q0,18=1,98g

m 1 ta poroshokning og’irligi 1,98∕6=0,33 g

Kalsiy karbonat 1,8

0,3*6=1,8

Belladonna suyuq ekstrakti (1:2) -0,09gr V –VI tomchi

0,015*6=0,09

0,09*2 =0,18

m_umumiy =1,8q0,18=1,98g

m 1 ta poroshokning og’irligi 1,98∕6=0,33 g

Retsept tayyorlanib bo’lgandan so’ng, uni orqasida qaysi ekstraktdan foydalanilgani albatta ko’rsatilishi kerak.
2. Efir moyi qo’shib poroshok tayyorlash
Efir moyi poroshok tarkibiga qand bilan aralashgan holda qo’shiladi va bu aralashmani efir moy-qand aralashmasi (eleosaccharum) deb ataladi. Efir moyi poroshok tarkibiga ta’sir etuvchi va ma’lum ta’m beruvchi modda sifatida ham qo’shiladi.

Efir moy-qand aralashmasi 2,0 g qandga 1 tomchi efir moyi qo’shib tayyorlanadi. Ammo efir moy-qand aralashmasi atirgul va achchiq apelsin efir moyidan tayyorlanadigan bo’lsa, u holda 4,0 g qandga 1 tomchi efir moyi qo’shiladi. Efir moy-qand aralashmasi kerak bo’lganda tayyorlanadi, chunki efir moylari oddiy sharoitda ham uchuvchan bo’ladi. Tayyor efir moy-qand aralashmasi ogzi jips berqiladigan shisha idishlarda, miqdorlarga bo’lingani esa pergament kogozlarda beriladi.

Natrii hydrocarbonatis 0,1

Misce fiat pulvis

Da tales doses N10

Signa. Kuniga bitta poroshokdan 3 mahal ichilsin.
Pasporti: YAlpiz moyi 2 tomchi

qand poroshogi 4,0

Natriy gidrokarbonat 1,0

m_umumiy =1q4=5g

m 1 ta poroshokning og’irligi 5∕10=0,5 g
Tayyorlanishi: 4 g qand kukuni hovonchaga solib yaxshilab maydalanadi, uning ustiga 2 tomchi yalpiz efir moyi tomizib aralashtiriladi. Tayyor bo’lgan yalpiz efir moy-qand aralashmasi pergament kogozga olib quyiladi. So’ngra hovonchaga 1,0 g natriy gidrokarbonat solib maydalanadi, uni ustiga tayyorlab quyilgan yalpiz efir moyi-qand aralashmasi solib, sochiluvchan poroshok hosil bo’lguncha aralashtiriladi. Tayyor poroshok 0,5 g dan pergament kogozga qadoqlanib, kogoz xaltachaga solinadi, so’ng kerakli erlik epishtiriladi.
3. Suyuqliklar bilan poroshok tayyorlash
Murakkab poroshoklar tarkibiga ayrim hollarda nastoykalar kiradi. Nastoyka deb, o’simlik va xayvon mahsulotlaridan har xil konsentratsiyali spirt, spirt-efir yordamida olingan ajratmalarga aytiladi. Nastoykalar odatda 1:5 va 1:10 nisbatda tayyorlanib, dorixonalarga tayyor holda keltiriladi. Suyuqliklar poroshok tarkibiga qo’shib tayyorlanganda, ularning sochiluvchanlik darajasiga ta’sir etmasligi kerak. Agarda sochiluvchanligi talabga javob bermasa, u holda quyidagi ikki usulning biridan foydalaniladi:

1. Poroshok tarkibidagi nastoykani ta’sir etuvchi moddasi uchmaydigan bo’lsa (masalan, belladonna nastoykasi) u holda poroshok qizdirilgan hovonchada tayyorlanadi.

2. Poroshok tarkibidagi nastoykani ta’sir etuvchi moddasi uchsa (masalan, valeriana nastoykasi), u holda poroshokka indifferent modda (qand, sut qandi) qo’shib tayyorlanadi. Indifferent modda poroshok tayyor bo’lguncha qo’shiladi va qancha olinganligi retsept hamda signaturada ko’rsatiladi.
Rp.: Tincturae Belladonnae gtt. II

Sacchari 0,3

Misce fiat pulvis

Da tales doses №6

Signa. Bitta poroshokdan kuniga 2 mahal ichilsin.

Pasporti: Belladonna nastoykasi 12 tomchi

qand poroshogi 1,8 g

m_umumiy =1,8g

m 1 ta poroshokning og’irligi 1,8∕6=0,3 g

1. Retseptning to’g’riligi.

2. Dori moddalar miqdori.

3. Tayyorlash texnologiyasi.

4. Poroshokning sochiluvchanligi.

5. Poroshokning bir xilligi.

6. qadoqlanishi.

7. Joylashtirilishi.

8. Jihozlanishi va xokazolar.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Sinev D.N., Gurevich I.Ya. “Tegxnologiya lekarstv i analiz ”. Moskva “Meditsina”. 1982 st. 107-108

2. Kondrateva T.S., “Rukovodstvo к laboratorno'm zanyatiyam po aptechnoy texnologii lekarstvenno'x form”. Moskva. “Meditsina” 1986. St. 158-176

3. DF - XI soni. 2-jild. Moskva, «Meditsina», 1990.Yu, 148-149

4. Kondrateva T.S.,’’Texnologiya lekarstvenno'x form ” Moskva, “Meditsina”, 1991. St. 277-311

5. Gretskiy V. М., “Rukovodstvo к prakticheskix zanyatii po texnologii lekarstvenno'x form Moskva. “Meditsina” 1991. St. 192- 209

6. M.M.Miralimov “ Yig’indi preparatlar texnologiyasi”. Toshkent.” Abu Ali ibn Sino”. 2001. 348-356 betlar.

7. Tixonov A. I., Yamo'x T.G., “Texnologiya lekarstv” Xarkov, Izd. NFAU “Zoloto'e stranitso'”, 2001 st. 365-406

8. M.M. Miralimov, N.N. Nishonov, Z.Knazarova. “spravochnik po texnologi lekarstv” st. 133-134.

9. M.M. Miralimov, X.K. Abdullaeva,-Z.Y.Mamatmusaeva, N. A Azimova “Farmacevtik texnologiya asoslari fanidan amaliy qo’llanma”, 2004, 28-40 betlar.

10. Sinev D.N., Gurevich ‘‘Texnologiya i analiz lekarstv” Moskva, Meditsina, 1989 st. 118-121
4 - Ma’ruza.

MAVZU 4. Zaharli va kuchli ta’sir etuvchi moddalar ro’yxatiga kiradigan dorilar bilan ishlash qoidalari va zaharli va kuchli ta'sir qiluvchi moddalar bilan murakkab poroshoklar tayyorlash.

Reja:

1. Zaharli va kuchli ta'sir etuvchi moddalar ro’xatiga kiradigan dorilar bilan ishlash qoidalari

2. Triturat tayyorlash

3. Zaharli va kuchli ta'sir etuvchi moddalar bilan poroshok tayyorlash

4. Poroshoklarni sifatini tekshirish
Zaharli, narkotnk va psixotrop dori vositalarining saqlanishi, hisobi, rеtsеptga yozilishi, bеrilishi, qo’llanilishi va ishlatilishini nazorat qilishning kuchaytirilishi tartibi haqida O’zRSSV ning 1996 yil 17 iyun 489-sonli buyrug’i.

Dorixonalarda zaharli, narkotik dori vositalarining saqlanishi, hisobi va bеrilishi haqidagi qoidalar.

1. Saqlanishi

1. Narkotik va zaharli dori vositalari faqatgina sеyflarda, o’ta zaharlilari esa sеyfning ichki, qulflanadigan bo’limida saqlanishi lozim.

2. «A» ro’yxatiga kiruvchi zaharli dori vositalari alohida mеtall shkaflarda qulflangan holda saqlanishi lozim.

3. Zaharli moddalar saqlovchi va ish kuni davomida provizor-analitik yoki provizor-tеxnolog stoli ustida turishi kеrak bo’ladigan rеaktivlar ish jarayoni tugagach qulflanadigan shkaflarda saqlanishi lozim.

4. «A» ro’yxatiga kiruvchi zaharli dori vositalari saqlanadigan sеyf va shkafning ichki qismida, «A» Venena yozuvi va bir marotabalik hamda sutkalik dozasi ko’rsatilgan zaharli dori vositalarining ro’yxati bo’lishi lozim.

5. Zaharli dori vositalari saqlanadigan shtanglaslardagi yozuv qora fonda oq rangda bo’lib bir marotabalik va sutkalik dozasi ko’rsatilgan bo’lishi lozim.

6. Assistеnt xonasidagi zaharli va narkotik dori vositalari saqlanadigan sеyf kaliti ish vaqtida provizor tеxnologda turishi lozim. Ish vaqti tugagach sеyf muhrlanadi yoki surguchlanadi, kalit, muhr va surguch dorixona mudirida yoki dorixona buyrug’iga ko’ra saylangan javobgar shaxsda turishi lozim. Narkotik dori vositalari saqpanadigan xonaning dеrazalari mеtall panjarali, eshiklari tеmirdan bo’lishi lozim. Ish tugagach bu xonalar javobgar shaxs tomonidan yopib muhrlanadi.

7. Narkotik dori moddalari saqlanadigan xonalar hamda sеyflar qo’riqlanishi va kеchasiga yoqiladigan signalizatsiyasi bo’lishi lozim.

8. Ish jarayonida assistеnt xonasiga narkotik va o’ta zaharli moddalar dorixona mudiri yoki javobgar shaxs tomonidan bеriladi.

9. Dorixonalarda narkotik dori vositalarining zahirasi bir oylik talabdan va shu dorixonaga mo’ljallangan umumiy kunlik tovar zahirasi normatividan oshmasligi kеrak.

10. Dorixonaning assistеnt xonasida narkotik moddalarni kеchasiga qoldirish mumkin emas.

11. Zaharli, narkotik dori moddalari alohida raqamlangan, bog’langan va yuqori tashkilot organlari boshlig’i muhri bosilgan kitobda hisobga olinishi lozim.

12. Har oyning 1-sanasida dorixona mudiri zaharli va narkotik dori vositalarining haqiqiy qoldig’ini kitobdagi qoldiq bilan solishtirishi lozim. Tovar-matеrial boyliklarini invеntarizatsiya qilishda (dorixona bo’limida) zaharli, narkotik dori vositalarining haqiqiy qoldig’i aniqlanadi va bunga alohida invеntarizatsiya yozuvi tuziladi. Kitobdagi ma'lumotlardan haqiqiy qoldiqni aniqlashda chеklanishlar topilgan holda, dorixona mudiri bu haqida darhol yozma ravishda 3-5 kun ichida kеrakli izlanishlar olib boruvchi yuqori tashkilot organlarini ogohlantirishi shart.

13. O’zbеkiston Rеspublikasida tibbiyot amaliyotida qo’llashga ruxsat etilmagan zaharli, narkotik moddalarni dorixonalarda saqlash man etiladi.

14. Zaharli va narkotik dori vositalari navbatchi dorixonalarda kеchasiga favqulodda tibbiy yordam ko’rsatish uchun kеrakli miqdorda, navbatchining alohida qulflangan shkafida qoldiriladi. Smеna tugagach, bu shkaf muhrlanadi yoki surguchlanadi.
2. Rеtsеpt qabul qilish, dorilarni tayyorlash va bеrish
15. Dorixonada dori tayyorlash uchun «zaharli, narkotik dori vositalarini rеtsеptga yozish qoidalariga» amal qilib yozilgan rеtsеptlar qabul qilinadi.

16. Tarkibida zaharli yoqi narkotik dori vositalari bo’lgan dorilarga rеtsеpt qabul qilishda provizor-tеxnolog bеmor yoshini aniqlashi, dozalarni to’g’riligini, dori turida yozilgan ingridiеntlarning mutanosibligini tеkshirishi va zaharli yoki narkotik prеparatning nomini qizil qalam bilan bеlgilashi shart.

17. Dori tarkibiga kiruvchi zaharli va narkotik moddalar provizor-tеxnolog tomonidan farmatsеvg ipggirokida saqlanadigan joyda tortiladi, shundan so’ng shtanglas darhol sеyfga olib qo’yiladi. Rеtsеpt orqasiga provizor-tеxnolog bеrganligi to’g’risida, farmatsеvt esa kеrakli mikdorda dori moddasi olganligi to’g’risida, nomi va miqdori ko’rsatilgan tartibda imzo qo’yadilar. Qo’lda yozish o’rniga rеtsеpt orqasiga shtamp qo’yilishi mumkin:

Dorixona№
Sana	Modda nomi	Miqdori	Tortdi va bеrdi	Qabul qildi va tayyorladi

Farmatsеvt tomonidan olingan zaharli va narkogik modda darhol dori tayyorlash uchun ishlatilishi, shu zahoti provizor-tеxnologga tеkshirish uchun bеrilishi lozim.

18. «A» sеyflarida zaharli moddalardan dori tayyorlash uchun ishlatiladigan tarozilari, tarozi toshlari, hovoncha, silindr va voronkalar ham saqlanadi. Ularni tozalash, yuvish farmatsеvt nazorati ostida alohida bajariladi.

19. Zaharli modda saqlovchi dori turlari dorini tеkshirgan shaxs tomonidan tamg’alangan va bеrilishiga qadar alohida qulflanadigan shkaflarda saqlanadi.

20. Agar rеtsеptda boshqa ingrеdiеntlar qatorida zaharli, narkotik yoki gangituvchi moddalar yozilgan bo’lsa, ularni alohida bеrish (tayyorlangan dori turi tarkibidan) man etiladi.

21. O’ta zaharli eritmalar bеriladigan idishlar: «zahar» kalla va boldir suyaklarini kеsishgan holatda tasvirlangan, «Ehtiyotlik bilan qo’llang» yorliqlari bilan jihozlangan, shuningdеk zaharli dori moddalarining nomlari Davlat tilida yozilgan va eritmaning kontsеntratsiyasi ko’rsatilgan bo’lishi kеrak.

Dorixonada tayyorlangan, zaharli modda saqlovchi boshqa dori turlari «Ehtiyotlik bilan qo’llang» yorliqlari bilan jihozlangan bo’lishi kеrak.

Narkotik va unga tеnglashtirilgan dori turlarini, shuningdеk «A» ro’yxatiga kiruvchi zaharli moddalarni qaytadan olish uchun (ko’z tomchilaridan tashqari) - vrach bеmorga yangi rеtsеpt yozib bеrishi shart.

22. Narkotik modda saqlovchi dori turiga rеtsеpt 5 kun davomida, zaharli modda saqlovchilar uchun esa 10 kun davomida yaroqlidir.

23. Etilmorfin gidroxlorid, kodеin, kodеin fosfat va etaminal natriy boshqa dori moddalari bilan birgalikda shahar miqyosidagi (shahar yoki qishloq ma'muriy tumanlari) barcha dorixonalar tomonidan shu hududda joylashgan davolash-profilaktika korxonalari ratsеptlari bo’yicha bеriladi.

24. Zaharli, narkotik dori moddalarini saqlovchi tayyor dori turlarini maxsus ruxsatnomasi (litsеnziya) bo’lmagan dorixona muassasalariga bеrish taqiqlanadi.

25. Dorixonadan vеtеrinariya davolash muassasalarining rеtsеptlari bo’yicha, zaharli, narkotik va unga tеnglashtirilgan dori vositalarini, shuningdеk shahardan tashqaridagi rеtsеptlar bo’yicha dorilarni bеrish man qilinadi.

26. Zaharli va narkotik moddalar saqlovchi dorilar rеtseptlari dorixonada qoldiriladi va saqlanadi:

- maxsus pushti blanklarda bеrilgan dorilar (narkotik moddalar saqlovchi)-5 yil;

- zaharli modda saqlovchi dorilar - 1 yil mobaynida saqlanadi.

27. Saqlash muddati tugagach rеtsеptlar yo’q qilinadi. Yo’q qilish tartibi DAJ (Davlat aktsionеrlik jamiyati) «Dori-darmon» tomonidan amalga oshiriladi.

28. Zaharli, narkotik dori vositalarini bеrish, saqlash va hisoblash qoidalari mulkchilik shaklining qandayligidan qat'i nazar barcha dorixonalarga taalluqlidir.
2. Zaharli va kuchli ta’sir etuvchi moddalar bilan poroshok tayyorlash

Dori moddalar kuchli ta’sir etuvchi va Zaharli xususiyatga ega bo’lsa, DF XI ko’rsatmasi bo’yicha kukunni umumiy tarkibidagi Zaharli va kuchli ta’sir etuvchi modda miqdori 0,05g bo’lsa 1:10 yoki 1:100 nisbatdagi aralashmasi –triturati ishlatiladi. Trituratlarni ishlatish bilan kam miqdordagi moddani tortishdagi aniqliq va shu miqdorni bir xil aralashmani ta’minlaydi.

XI DF ga asosan retseptda Zaharli yoki kuchli ta’sir etuvchi moddalarning umumiy miqdori 0,05g dan kam bo’lganda trituratdan foydalanish tavsiya etiladi.

Triturat tarkibidagi indifferent modda sifatida sut qandi tavsiya etiladi. Sut qandining solishtirma og’irligi ko’pchilik alkaloidlarning solishtirma og’irligiga yakin va u gigroskopik emas. Trituratlar «A» ruyxatidagi moddadan 1:100 (1:99) va «B» ruyxatidagi moddadan 1:10(1:9) nisbatda tayyorlanadi.

Trituratlarni tayyorlash Zaharli moddalardan poroshoklar tayyorlash koidasiga tula buysunadi.

Zaharli moddalardan trituratlar tayyorlanganda “Zaharli moddalar bilan ishlash, ularni berish va saqlash qoidalari” ko’rsatmalariga to’liq amal qiladi. Dorixonada Zaharli moddalar ma’sul shasx, laboratoriyada o’qituvchi nazorati ostida tortib olinadi.

Triturat tayyorlash:

Masalan: Atropin sulfatdan 10 g triturat tayyorlash kerak, deb faraz qilaylik. Buning uchun hovonchaga 9,9 g sut qandini solib maydalanadi, hovoncha tagida taxminan 0,1 g sut qandini qoldirib, qolgani kogozga olib quyiladi. Hovonchadagi sut qandi ustiga juda extiyotlik bilan 0,1 g atropin sulfat qo’shib yaxshilab aralashtiriladi va qolgan sut qandini oz-ozdan hovonchaga solib, poroshok bir xil bo’lguncha yana aralashtiriladi. Atropin sulfat «A» ruyxatiga kiradi.

Triturat solingan idish ustiga uning konsentratsiyasi va qanday modda ekanligini ko’rsatuvchi yorliq yopishtirilgan bo’lishi kerak.

1g Atropini sulfatis q 99g Sacchari lactis (yoki Trituratio atropini sulfatis 1:100 cum saccharo lactis) 0,0001 Atropini sulfatis - 0,01 triturationis.

Tayyor trituratni ogzi jips epiladigan shisha idishga solib, yuqorida yozilgandek yorliq yopishtiriladi. Uni Zaharli moddalarni saqlash koidalariga rioya qilingan holda seyfda saqlanadi.

Trituratlar dorixona retsepturasini hisobga olingan holda tayyorlab qo’yiladi va qavtlanishini oldini olish maqsadida har 15 kunda trituratlar xavonchaga solib aralashtirib turiladi. qavatlanishni aniqlash maqsadida ularga bo’yovchi modda karmin qo’shib qo’yiladi.

Masalan qo’yidagi retseptni tayyorlashni ko’rib chiqamiz:
Rp.: Atropini sulfatis 0,0002

Sacchari 0,3

Misce fiat pulvis

Da tales doses N10

Signa. Bitta poroshokdan kuniga 2 mahal ichilsin.
Pasport:

Atropin sulfat 0,002

0,0002*10 =0,002 g

0,002*100 =0,2g

qand poroshogi -2,8

0,3*10 =3,0

3,0 -0,2 =2,8

m_umumiy =2,8q0,2 =3,0g

m 1 ta poroshokning og’irligi 3,0∕10=0,3 g
Tayyorlanishi: hovonchaga 2,8 g qand kukuni solinadi va maydalanadi. Hovonchada taxminan 0,2 g atrofida qand kukunidan qoldirib, qolganini kogozga olib quyiladi. Uning ustiga 0,2 g atropin sulfat trituratidan (1:100) qo’shib aralashtiriladi, keyin oz-ozdan qolgan qand poroshogi qo’shib bir xil poroshok hosil bo’lguncha aralashtiriladi. Tayyor poroshok 0,3 g dan mumli kogozga qadoqlanib, kogoz xaltachaga solinib, kerakli erlik epishtiriladi va surguchlab, muxr quyiladi.

YOrliqka: «Poroshok», «Extiyotlik bilan ishlatilsin», «Zaxar», «Bolalardan extiyot qiling» deb yoziladi. Retsept dorixonada qoldirilib, bemor kuliga «Signatura» yozib beriladi. Zaharli modda tagiga qizil kalam bilan chiziladi va bir martalik hamda sutkalik miqdori tekshiriladi.

1. Retseptning to’g’riligi.

2. Dori moddalar miqdori.

3. Tayyorlash texnologiyasi.

4. Poroshokning sochiluvchanligi.

5. Poroshokning bir xilligi.

6. qadoqlanishi.

7. Joylashtirilishi.

8. Jihozlanishi va xokazolar.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Miralimov M.M. “Farmatsevtik texnologiya asoslari” Ibn Sino.- 2001, 339 bet.

2. Miralimov M.M., Mamatmusaeva Z.Ya., Abdullaeva X.K., Azimova N. “Farmasevtik texnologiya asoslari” fanidan amaliy mashg‘ulot uchun uslubiy qo’lanma. Ibn Sino.-171 bet.

3. Texnologiya lekarstvennix form. Kondrateva T.S. taxriri ostida.- Moskva.- 1991.- 434 s

4. Yunusxo‘jaev AN. 0‘zbekiston Respublikasida farmatsevtika faoliyati.- 1 (287 b.) 2 (334 b.) 3 (433 b.) tomlar.- Toshkent.- 2001, 2001, 2003.
5- Ma’ruza

MAVZU 5. Suyuq dori turlari ta’rifi, tasnifi. Eritmalarni o’ziga xos tayyorlanishi

REJA
1.Suyuq dori shakllarini (SDSH) ta’rifi, tasnifi.

2.Eruvchanlik.

3.Erituvchilar.

4.SDSH ga dorixat yozish usullari.

5.Eritma tayyorlashni umumiy texnologik jarayoni.

6.Eritmalariga xos tayyorlash usullari.
Suyuq dorilar har tomonlama dispers sistemalar bo’lib, dispers muxitni suyuqlik va dispers fazani dori moddalar tashqil etadi. Dori moddalar har uchchala agregat holda, ya’ni suyuqlik, gaz va qattiq modda holida bo’lishi mumkin. Dispers muxit bilan boglanish holiga hamda dori moddaning (dispers faza) maydalik darajasiga qarab suyuq dorilar:

1. Haqiqiy eritma, yoki chin eritma.

2. YUqori molekulali moddalar eritmasi.

3. Kolloid eritma.

4. Osilmalar.

5. Emulsiyalar.

6. YUqorida keltirilgan eritmalar birikmasidan tashqil topgan, aralash turdagi eritmalar bo’lishi mumkin.

Suyuq dori shakllarining turlanishi erituvchi xossalariga ham bog’liq.

CHin eritmalar tarkibidagi dori moddalarning o’lchami, maydaligi jixatdan bu turdagi eritmalar ion yoki molekula holida bo’lgani uchun molekulyar dispersiyadagi yoki ion dispersiyadagi sistemalar deb yuritiladi va ularning eritma tarkibidagi zarrachalari kattaligi 1 nm dan oshmaydi. Bu erit

malarga: elektrolit bo’lmagan dori moddalar (masalan glyukoza, shakar, spirt) kiradi. Eritilgan mahsulot alohida qinetik energiyaga ega bo’lgan molekula holida ajraladi. Bir-biri bilan birlashgan agregat zarrachalar tarkibidagi molekula soni 2-3 molekuladan iborat va undan oshmaydi. Ion dispersiyasidagi sistemalarda esa zarracha o’lchami 0,1 nm dan oshmaydi. Bu sistemaga elektrolit xossadagi dori moddalar (natriy xlorid, magniy sulfat, kaliy bromid, kalsiy xlorid va boshk) kiradi. Erigan modda zarrachalari alohida ajralgan ion va ma’lum bir aniqlangan qismi molekula holida bo’ladi. CHin eritmalarni elektron mikroskop yoki ultramikroskopda karalganda ham bir tusli (gomogen) holda ko’rinadi. Ularning zarrachalari oddiy filtrda ham, mikrofiltrda ham ajralmaydi. CHin eritmalar oson diffuziyalanadi.

 CHin eritmalar suyuq dori shakllarining eng katta guruhini tashqil qiladi. Dori shakli sifatida u quyidagi afzalliklarga ega:

1. Eritma tarkibida erigan dori modda boshqa dori shakllari (kukun dori, tabletka, xab dori, shamcha) tarkibidagi dori moddalarga nisbatan yuqori biologik ta’sirga ega, chunki u organizmga tez va to’la so’riladi, ta’siri esa shu sababli tez va kuchli bo’ladi.

2. Eritma tarkibida dori moddaning salbiy ta’siri (achitish, kuydirish kabi) keskin kamayadi va yo’qoladi, vaholanki kukun holidagi kaliy, ammoniy brom yoki yod tuzlari bunday xossaga ega.

3. Eritma holidagi dori iste’moli oson va kulay.

4. Eritma holidagi dori shaklini tayyorlash oson.

Eritma holidagi dori kamchilikdan ham holi emas. CHunonchi, yomon saqlanadi, tashish kiyinlashadi.

 

ERUVCHANLIK VA ERITUVCHI 

Eritmalar kimyoviy birikma bilan mexaniq aralashmalar o’rtasida turadi. Kimyoviy birikmalarda eritmalar tarkibini o’zgartirib turishi bilan farqlansa, mexaniq aralashmalardan esa bir turliligi bilan farqlanadi. SHuning uchun eritmalarni kamida ikki komponentdan tashqil topgan bir bosqich sistema deb karaladi.

Eruvchanlikning asosiy alomatlaridan biri uni o’z-o’zidan, xech qanday ta’sir kuchisiz erishidir. Eritiladigan modda erituvchi bilan qo’shilsa, erish jarayoni boshlanadi va bir ozdan so’ng teng tarkibli eritma hosil bo’ladi. Erituvchilar kutbli va kutbsiz molekulaga ega moddalardan iborat bo’lishi mumkin. Kutbli molekulalardan tashqil topgan erituvchilarga; suv, kislotalar, spirtlar, glikollar, aminlar kiradi. Kutbsiz erituvchilarga uglevodorodlar misol bo’ladi.

Erituvchilarni tanlashda avvaldan ma’lum bo’lgan oddiy koidaga rioya qilinadi.

– "o’xshashi o’xshaydiganda eriydi". Amalda bu koida, biron bir moddani eritish uchun shunday erituvchi olinishi kerakki, ularning struktura tuzilishi o’xshash bo’lsin yoki bir-biriga yakin kimyoviy xossasi ega bo’lishi kerak, deb tushuniladi.

Suyuqliklarni suyuqlikda erish darajasi turlicha bo’ladi. Bir-birida juda yaxshi eriydigan suyuqliklar bor (masalan, suv va spirt). Buning sababi molekulalar o’rtasidagi o’xshashlik. Bir-birida ma’lum qismda eriydigan suyuqliklar (masalan, efir va suv) va bir-birida amalda erimaydigan suyuqliklar mavjud (benzol va suv). Kutbli va kutbsiz suyuqliklar ham ma’lum bir qismda bir-birida eriydi. Harorat ko’tarilishi bilan suyuqliklarning bir-birida erishi kuchayadi. Ko’pincha ikki suyuqlik aralashmasi o’ziga xos ma’lum bir harorat bir-biri bilan cheklanmagan miqdorda aralashib ketadi. (masalan fenol, suv aralashmasi 68-80° S da bir-biri bilan cheklanmagan holda aralashadi). Bosimning o’zgartirilishi erish jarayoniga ham ta’sir qiladi.

Ichish uchun tayyorlanadigan eritma tarkibidagi erituvchi sifatida odatda tozalangan suv olinadi. Tozalangan suv farmakologik indifferent suyuqlik hisoblanadi. Agar eritma tarkibidagi suyuqlik dorixatda ko’rsatilmasa, albatta tozalangan suv olinishi zarur.

Suv ham ma’lum bir erituvchi xususiyatiga ega va u ma’lum bir guruh dori moddalarni ma’lum bir qismda eritishi mumkin. Modda eruvchanligi deb, 100 g eritmani to’yintirish uchun kerak bo’lgan moddaning gramm miqdoriga aytiladi. Dori moddalar eruvchanligi to’gri­sidagi ma’lumot davlat farmakopeyasida va shu dori moddasini ifodalovchi ma’lum texnik ma’lumotlarda keltirilgan. XI Davlat farmakopeyasida (1 tom, 176-bet) eruvchanlikni belgilash uchun quyidagi atamalar qabul qilingan.

Eruvchanlikni aniqlash usuli. Aniq tortib olingan moddani o’lchab olingan suyuqlikka solinadi va 10 min. ichida 20±2°S da to’xtovsiz chayqatiladi. Moddani hovonchada oldindan maydalab olish mumkin. Sekin eriydigan moddalar suv hammomida 30°S gacha isitiladi. Faqat kuzatish uchun ularni ham 20g°S gacha sovutiladi va 1-2 min chayqatiladi (3-jadval).
1.2.-jadval

Sekin eriydigan moddalar uchun erish sharoiti DF maqolalarida ko’rsatiladi. Moddaning eruvchanligi haroratga uzviy bog’liq. Dorivor moddalarning asosiy qismi harorat ko’tarilishi bilan eruvchanligi oshadi. Lekin ayrim holda, aksincha, harorat ko’tarilishi eruvchanlikni pasaytiradi (masalan, aktinomitsinlar, kalsiy tuzlari).

Ayrim dori moddalari sekin eriydi, lekin eritish natijasida yuqori konsentratsiyali eritmalar olish mumkin. Bunday moddalar erishini tezlashtirish maqsadida ularni isitish, eruvchi moddani oldindan maydalab olish va aralashtirish mumkin.

Farmatsiya amaliyotida ishlatiladigan chin eritmalar keng tarqalgan bo’lib, ularni eritishda qo’llangan erituvchiga qarab 2 guruhga bo’linadi:

1. Suvdagi eritmalar.

2. Boshqa erituvchilarda erigan eritmalar.

Ularda erigan modda agregat holatiga qarab:

1. qattiq moddalarning eritmalari.

2. Suyuq moddalarning eritmalari.

3. Gazsimon moddalar eritmalari.

 

Dorixonada tayyorlanadigan suyuq dorilarga retsept yozilishi va konsentratsiyasini belgilash usullari

 Bir xil tarkibdagi eritmalarning yozilish turi har xil bo’lishi mumkin.

1. Rp: Solutionis Natrii benzoatis 1% — 200 ml

Misce. Da Signa. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahal ichilsin.

2. Rp: Natrii benzoatis

Aquae purificatae 200 ml.

M.D.S. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahal ichilsin.

3. Rp: Solutionis Natrii benzoatis 2,0-200 ml

M.D.S. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahal ichilsin.

Yozilish uslubidan kat’i nazar eritma og’irlik-hajm usulida tayyorlanadi. Chunki umumiy hajm har uchala holda ham 200 ml gacha bo’lishi shart.

Og’irlik-hajm usuli bilan suyuq dorilar tayyorlashda dori modda tortib olinib, erituvchi bilan belgilangan hajmgacha etkaziladi. Eritma darajasini (1:2, 1:5, 1:10) nisbatda belgilaganda ko’rsatilgan hajmda qancha modda borligi tushuniladi. Masalan, 2:100 nisbati 100 ml hajm­da 2,0 modda borligini ko’rsatadi. Buni tayyorlash uchun esa 2,0 modda olib, 100 ml gacha erituvchi solish kerak. Konsentratsiya protsent hisobida berilgan bo’lsa, 100 ml hajmdagi moddani gramm miqdori deb yoki ma’lum bir hajmdagi protsent miqdor deb tushuniladi. Og’irlik-hajm usuli bilan eritmalar tayyorlanganda byuretka, pipetka, menzurka, silindr va shunga o’xshash hajm-o’lchov asboblari hamda oldindan tayyorlab qo’yilgan yuqori darajali eritmalar (konsentratlar) dan foydalaniladi.

YUqori darajali eritmalar nomenklaturasi individual dorixatga bog’liq bo’lib, u har bir dorixona sharoiti, joylanishi va kategoriyasiga qarab o’zgarib turishi mumkin. Dorixonalarda ko’p ishlatiladigan yuqori darajali eritmalar O’zbekiston Soglikni Saqlash vazirligi tomonidan tasdiklangan buyruq ilova ro’yxatida keltirilgan.

Bu eritmalarni tayyorlashda albatta hajmi belgilangan o’lchov asboblaridan foydalanish kerak. Masalan, 2 litr 50%li kalsiy xlor eritmasini tayyorlash uchun 1000,0 shu modda tortilib, 2 litr hajmdagi o’lchovi belgilangan idishga solinadi. Uni kamrok miqdordagi tozalangan suvda eritiladi, so’ngra suv bilan uni kerakli hajmga etkaziladi.

Hajmi belgilangan idish bo’lmagan takdirda bunday eritmalarni tayyorlashda og’irlik usul 4-jadvalidan foydalaniladi.

Bunda eritmaning zichligi yoki moddaning hajm oshish koeffitsienti hisobga olingan holda dori modda va qo’shiladigan erituvchi miqdori hisoblab olinishi zarur. 1,0 modda erituvchida eriganda eritma hajmi ko’pa­yish miqdori shu moddaning hajm oshirish koeffitsenti deb yuritiladi.

1.3.-jadval

Demak, 1000,0 kalsiy xlorid suvda eritilganda eritma hajmi 580 ml ga oshadi. Bundan 50% — 2000,0 ml eritma tayyorlash uchun (2000—580)=1420 ml, eritma zichligi (1,21) hisobga olinganda ham (2000x1,21=2420) 2420-1000=1420 ml suv olinadi.

YUqori konsentratsiyali eritmalar aseptik sharoitda, yangi xaydab olingan tozalangan suvda tayyorlanadi va filtrlanadi. Bunday eritmalarni tayyorlashda ishlatiladigan idish-anjomlar, filtr kogoz va boshqa yordamchi moddalar sterillangan bo’lishi lozim. YUqori darajali eritmalarni ogzi yaxshi maxkamlanadigan shisha idishlarda, xavo harorati 18-22°S dan oshmaydigan salqin xonalarda saqlash tavsiya etiladi. YUqori konsentratsiya yoki foizli eritmalarni dorixonda ish hajmi hisobga olingan holda kerakli miqdori hisoblanib tayyorlanadi. Eritma solingan idishga uning nomi va darajasi, seriya rakami, tayyorlangan kuni va taxlil soni yozilgan xatlar yopishtiri­ladi.