• Ozonning hosil bo‘lishi va buzilishi
  • Asosiy tushunchalar
  • Kislorod Yerda qanday hosil bo‘ladi va nima uchun bunday iste’molga qaramay




    Download 66,04 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet94/157
    Sana01.02.2024
    Hajmi66,04 Mb.
    #150134
    1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   157
    Bog'liq
    7-sinf KIMYO 2022

    Kislorod Yerda qanday hosil bo‘ladi va nima uchun bunday iste’molga qaramay, 
    uning miqdori kamaymaydi? 
    Sayyoramizdagi kislorodning yagona manbai yashil o‘simliklar bo‘lib, ular fotosintez ja-
    rayonida Quyosh nuri ta’sirida kislorod hosil qiladi.
    Bu ko‘p bosqichlardan iborat murakkab ja-
    rayon. O‘simliklarning yashil qismlarida fo-
    tosintez natijasida karbonat angidrid va suv 
    glyukoza C
    6
    H
    12
    O
    6
    va kislorodga aylanadi. 
    Fotosintez jarayonida sodir bo‘ladigan reak-
    siyalar tenglamasini quyidagicha ifodalash 
    mumkin:
    Yashil oʻsimliklar tomonidan ishlab chiqa-
    riladigan kislorodning oʻndan bir qismi (11%) 
    quruqlik oʻsimliklari, qolgan oʻndan toʻqqiz 
    qismi (89%) esa suv oʻsimliklari tomonidan 
    ishlab chiqarilishi aniqlangan.
    Ozonning hosil bo‘lishi va buzilishi
    Stratosferada ozon asosan, yuqori energiya-
    li quyosh fotonlari ta’sirida kislorod molekulalari
    ichidagi kimyoviy bog‘la nishlarning uzilishi nati-
    jasida sodir bo‘ladi. Foto dissotsiatsiya deb atala-
    digan bu jarayon natijasida alohida kislorod atom-
    lari ajralib chiqadi, keyinchalik ular ozonni hosil 
    qilish uchun buzilmagan kislorod molekulalari bi-
    lan birlashadi.
    Atmosferada kislorod kontsentratsiyasining 
    taxminan ikki milliard yil oldin ortishi Yer atmo-
    sferasida ozonning paydo bo‘lishiga imkon berdi 
    va bu jarayon asta-sekin stratosferaning shakllan-
    ishiga olib keldi. Olimlarning fi kriga ko‘ra, ozon 
    qatlamining shakllanishi Yerdagi hayotning rivo-
    jlanishida ultrabinafsha nurlanishning halo katli da-
    rajasini (to‘lqin uzunligi 315 dan 280 nanometr-
    gacha bo‘lgan ultrabinafsha nurla nish) tekshirish 
    va shu tariqa Yerdagi hayot shakllarining okean-
    lardan quruqlikka migratsiyasini osonlashtirish 
    orqali muhim rol o‘ynagan. 
    Asosiy tushunchalar 
    Anaerob bakteriyalar va chuqur 
    dengizda yashovchilarda kislorodga 
    ehtiyoj yo‘q, qolgan boshqa barcha 
    tirik mavjudotlar kislorodga muh-
    toj. Yer atmosferasi erkin kislorodni 
    saqlaydi. Bog‘langan kislorod yer qo-
    big‘ida, shuningdek, toza suv va den-
    giz suvida saqlanadi. Kislorod nafas 
    olish jarayonini ta’minlaydi, organik 
    birikmalarning oksidlanishidan so‘ng 
    u karbonat angidrid va suv hosil qila-
    di, bunda energiya chiqariladi.


    105
    Stratosferadagi ozon miqdori tabiiy ravishda yil davomida ozon molekulalarini hosil qilu-
    vchi va yo‘q qiluvchi kimyoviy jarayonlar, shuningdek, ozon molekulalarini sayyora bo‘ylab 
    harakatlantiruvchi shamollar va boshqa transport jarayonlari natijasida o‘zgarib turadi. Bir-
    oq, bir necha o‘n yillar ichida inson faoliyati ozon qatlamini sezilarli darajada o‘zgartirdi.
    Ozon qatlamining yemirilishi, 1970-yillardan beri kuzatilayotgan stratosfera ozonining 
    global pasayishi qutb mintaqalarida aniq namoyon bo‘ladi va stratosferadagi xlor hamda 
    bromning ko‘payishi bilan bog‘liqdir. Ushbu kimyoviy moddalar ozon molekulalaridan alohi-
    da kislorod atomlarini olib tashlash orqali ozonni yemiradi.

    Download 66,04 Mb.
    1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   157




    Download 66,04 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Kislorod Yerda qanday hosil bo‘ladi va nima uchun bunday iste’molga qaramay

    Download 66,04 Mb.
    Pdf ko'rish