8.3. Eritmalarning ionli tenglamalari. Kislota va asos nazariyasi.
Elektrolit eritmalarda reaksiya borishi uchun:
1) Qiyin eriydigan moddalar
2)
gazsimon moddalar
3) kam dissosilanuvchi moddalar hosil bo'lishi kerak.
Agar shu moddalar hosil bo’lmasa reaksiya bormaydi. Elektrolit eritmalarda
boradigan reaksiyalarni molekulyar tenglama ko’rinishida emas, balki ion
tenglama ko’rinishida uch qatorda 1) molekulyar, 2) to`liq ionli va 3) ionlar
ishtirok etishini ko’rsatadigan (qisqa ionli) tenglama holida ifodalanadi.
1. Qiyin eriydigan birikmaning hosil bo'lishi
BaCl
2
+ H
2
SO
4
BaSO
4
+ 2HCl
Ba
2+
+ 2Cl
-
+ 2H
+
+ SO
4
2-
BaSO
4
+ 2H
+
+ 2Cl
-
Ba
2+
+ SO
4
2-
BaSO
4
Agar reaksiyada bir necha qiyin eriydigan moddalar hosil bo’lsa, u holda
oldin juda kam eriydigan modda cho’kmaga tushadi.
2.Gazsimon moddaning hosil bo'lishi.
K
2
SO
3
+ 2HCl
2KCl + H
2
O + SO
2
2K
+
+ SO
3
2-
+ 2H
+
+2Cl
-
2K
+
+ 2Cl
-
+ H
2
O + SO
2
SO
3
2-
+ 2H
+
H
2
O + SO
2
3. Kam dissotsilanuvchi moddalarning hosil bo'lishi.
KOH + HCl
KCl + H
2
O
K
+
+ OH
-
+ H
+
+ Cl
-
K
+
+ Cl
-
+ H
2
O
OH
-
+ H
+
H
2
O
Eritmadagi cho`kma sirtida erigan moddaning ionlari bo'ladi. Agar
qiyin eriydigan birikmaning biror soni
ion erituvchi bilan biriksa, u holda modda
eriydi.
Pb(OH)
2
+ 2HCl
PbCl
2
+ 2H
2
O.
Pb(OH)
2
+ 2H
+
+ 2Cl
-
PbCl
2
+ 2H
2
O
Bu misolda PbCl
2
cho’kmaga tushadi va kam dissosilanuvchi suv hosil
bo'ladi, natijada Pb(OH)
2
eriydi.
Agar kuchli elektrolit eritmalarini aralashtirsak ularning ionlari orasida qaytar
reaksiya boradi, ya'ni eritmada molekula hosil bo'lmay, bu elektrolitlarning ionlari
o’zgarmay qoladi.
NaCl + KNO
3
NaNO
3
+ KCl
Na
+
+ Cl
-
+ K
+
+ NO
3
-
Na
+
+ NO
3
-
+ K
+
+ Cl
-
Eritmalar aralashtirmasdan va aralashtirilgandan keyin ham eritmada faqat
Na
+
, K
+
, Cl
-
, NO
3
-
ionlar erkin holda bo'ladi, lekin eritma sovitilib, kristallarga
aylanganida 4 ta tuzning aralashmasi hosil bo'ladi.
Suvli eritmalarni kislotalar, asoslar misolida ko`rib chiqaylik.
Ma`lumki kislotalar uchun quyidagi xossalar xosdir:
- nordon maza;
- ko`pgina indikatorlarning rangini o`zgartirish
qobiliyati, masalan lakmus
rangini qizartiradi;
- aksariyat metallarni vodorod ajralib chiqish bilan erish qobiliyati;
- asoslar bilan tuzlar hosil qilib ta`sirlashish qobiliyati.
Kislotalarning bu xossalari faqat eritmalarda va nuqul suvli eritmalarda namoyon
bo`ladi, masalan, suvsiz HCl yoki suvsiz H
2
SO
4
lar yoki ularning benzoldagi
eritmalari umuman kislotalik xossalarni namoyon qilmaydi.
Suvli eritmalarda kislotalar ionlarga ajraladilar va vodorod hamda kislota
qoldig`i anionlarini hosil qiladi.
Shuning uchun bunday eritmalarning xossalari
butun molekulalarga emas
balki, alohida ionlarga bog`liq bo`ladi. Demak kislotalarga beriladigan xossalar
asosan Н
+
ionlariga bog`liq bo`ladi, eritmada Н
+
ionlarining yo`qolishi bilan
kislotalik xossa ham yo`qoladi.
Elektrolitik dissotsiyalanish nuqtai-nazaridan kislotalar suvdagi eritmalarida
faqat bir turdagi kationlar - Н
+
ionlarini hosil
qilib dissotsiyalanadigan
elektrolitlardir.
HCIO
4
→ H
+
+ CIO
-
4
HJ → H
+
+I
-
Kuchli ko`p negizli kislotalar bosqichli dissotsiyalanadilar, bunda 1-chi
bosqich qaytmas, qolganlari qaytar bo`ladi:
H
2
SO
4
→ H
+
+ HSO
-
4
HSO
-
4
↔ H
+
+ SO
-2
4
Kuchsiz bir negizli va ko`p negizli kislotalar faqat qaytar jarayon bilan bilan
dissotsiyalanadilar:
Asoslarning suvdagi eritmalari quyidagi umumiy xossalarga ega bo`ladilar:
- o`ziga xos «sovun» ta`miga;
- kislotalarga nisbatan indikator rangini boshqacha o`zgartiradi, masalan,
lakmus rsngini ko`kartiradi;
- kislotalar bilan ta`sirlashib tuz hosil qiladi.
Hamma asoslar uchun umumiy bo`lgan ularning eritmalarida OH
-
(gidroksil)
ionlarning bo`lishidir, ishqorlik xossasini tashuvchi bo`lib OH
-
(gidroksil) ioni
xizmat qiladi. Eng kuchli ishqorlar I-guruh ishqoriy metallarning gidroksidlari
bo`lib, masalan o`yuvchi natriy va o`yuvchi kaliyning 0,1 normal eritmalarida
α
g
=90 % гача бўлади. Ko`pchilik asoslar kuchsiz elektrolitlardir.
Demak, elektrolitik dissotsilanish nuqtai-nazaridan asoslar eritmalarida faqat bir
turdagi anionlar - OH
-
(gidroksil gruppa) ionlarining hosil qilib dissotsiyalanidigan
elektrolitlardir. Asoslarning dissotsiyalanish harakteri
va dissotsiyalanish uning
kuchi va kislotaliligiga (asosliligiga) bog`liq bo`ladi. Asos tarkibidagi gidroksil
gruppalarning soni (nOH
-
) ayni asosning kislotaliligi deyiladi. Agar asos tarkibida
bitta OH- gruppasi bo`lsa bir asosli, agar ikkita (2ОН
-
) bo`lsa ikki asosli deyiladi
va h.k.
Kuchli bir yoki ikki asosli asoslar faqat bir bosqichda qaytmas
dissotsiyalanadi:
Kuchsiz bir va ko`p kislotali (asosli) asoslar qaytar va bosqichli
dissotsiyalanadilar, bosqichlar soni asosning kislotaliligiga bog`liq bo`ladi.
Amfoter asoslar bir vaqtning o`zida ham kislota tipi ham asos tipi bo`yich
dissotsiyalanadilar:
Tuzlar suvda eriganda musbat Н
+
ionlaridan
tashqari boshqa musbat ionlar,
hamda manfiy ОН
-
ionlaridan tashqari boshqa manfiy ionlar hosil qilib
dissotsilanadigan elektrolitlardir.
