diffuziya ro’y beradi. Suvli idishdagi suv molekulalari (o’lchami kichik
bo’lgani uchun) shakar eritmasiga — ichki idishga o’ta boshlaydi.
Ichki
idishdagi shakar molekulalarining o’lchami (diametri, hajmi) idish devoridagi
teshiklarning o’lchamidan katta bo’lgani uchun tashqi suvli idishga o’ta
olmaydi. Natijada ichki idishdagi eritma hajmi orta boshlaydi va eritma idishga
tutashtirilgan nay orqali ko’tarila boshlaydi. Yarim o`tkazgichli to`siq orqali
amalga oshuvchi bunday bir
yoqlama diffuziyaga osmos hodisasi deyiladi.
1-rasm. Osmos hodisasi
Osmos hodisasi tufayli ichki idishdagi bosim (gidrostatik bosim) ortadi va
suyuqlik tashqi (masalan, at mosfera) bosimga nisbatan ish bajarib
yuqoriga ko’tariladi. Shu jarayonda bajarilgan
ish osmotik bosim tufayli
sodir bo’ladi,
Ayni misolda osmotik bosim ichki idishdagi suyuqlikning dastlabki va oxirgi
holatidagi sathlari farqiga teng bo’ladi,
Osmos hodisasi tufayli yuzaga kelgan gidrostatik bosim tashqi muhit
bosimi bilan tenglashganda osmos hodisasi to`xtaydi.
Umuman
eritmalardagi osmotik bosim Vant-Goff qonuniga ko’ra
eritmada erigan modda miqdori C va temperatura (T)ga to’g’ri
proportsionaldir:
P=CRT;
bunda
P
(osm)
- eritmaning osmotik bosimi, Pa, kPa, mm. sim, ust.; R — gaz
doimiysi 8,314 J/ mol- K,
Agar C=n/v molyar konsentratsiyasi ekanligini va n=m/M
ekanligini va hajm
(V) millilitrda o’lchanishini e’tiborga olsak, eritma osmotik bosimi quyidagicha
ifodalanadi:
P=1000∙m∙RT/M∙V
Ko’rinib turibdiki, eritmada erigan moddaning molekulyar og’irligi
qanchalik kichik, temperatura va erigan modda miqdori qanchalik katta bo’lsa,
osmotik bosim shunchalik yuqori bo’ladi.
Osmotik bosim odam organizmi va o’simliklar hayotida katta ahamiyatga ega.
O’simliklar ildizi ham yarim o’tkazgichlik xossasiga ega.
Tuproqdagi nam
( H
2
O) ni to rtib olib o’simlik tanasida katta bosim hosil qiladi. Buning isboti
sifatida agar o’simlikning shoxchasi kesib olinsa va bir oz vaqt qo`yilsa so’lib
qoladi va qaytadan suvli idishga (yoki nam tuproqqa) qo’yilsa qaytadan o’z holiga
keladi. Shu sababli o’simlik xatto tuproqdan unib chiqadi, daraxtning shohlari egilib
qolgan bo’lsada, yana yuqoriga qarab o’sadi.
