"Zamonaviy informatsion texnologiyalar"
kursi
bo'lib, u bilan Internet orqali tanishib chiqish mumkin.
Multimedia darslik
o'zida
ko'pgina ma'lumotlarni mujassamlash bilan birga, bu ma'lumotlarni ekranda
namoyish etadi, hamda ovoz yordamida izohlaydi. Multimedia darslikning
hususiyati u voqea va ma'lumotlarni yaqqol aks ettiradi. Ya'ni multimedia voqea va
ma'lumotlarni hayotiylashtiradi. Bu matn, videotasvir, multiplikatsiya, ovoz va
musiqa yordamida amalga oshiriladi.
Masofadan
o'qitishda
virtual
kutubxonalar,
sputnik
orqali
videokonferensiyalar, darslar
,
Internet yordamida muloqot va informatsiya olish
imkoniyatlari paydo bo'ldi. Bu esa o'quvchi uchun maxsus o'qish doirasini berdi.
O'quvchining fanni o'zlashtirish tezligi va sifati keskin yaxshilandi.
Masofadan o‘qitishning yangi bir usullaridan biri bu bilim dargohlarida
tashkil qilinadi. Bu usulda bir ma'ruzachi yuzlab borinki minglab tinglovchilarga
bir vaqtning o‘zida ma'ruza o‘qishi va shu vaqtning o‘zida tinglovchilar bilan fikr
almashishi, savollarga javob berishi mumkin. Bu usul yuqori texnikalardan
samarali foydalanishni taqozo etadi. Ya'ni har bir o‘quv xonalari mikrofon,
videokamera, video proyektor va video-audio uskunalari bilan ta'minlangan
bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Bu usulda ishlash nafaqat bir bilim dargohi, nafaqat
bir davlat, borinki butun bir davlatlar orasida ham qo‘l keladi. Ya'ni bir
ma'ruzachini
ma'ruzasini
kommunikatsiya
yordamida
boshqa
davlatlar
tinglovchilari
ham
tinglashi
mumkin
bo‘ladi.
Oddiy darslikdan elektron darslikning afzallik tomonlaridan biri u
"intellektual" kuchga ega bo‘lishi bilan bir qatorda kerakli ma'lumotlarni o‘z
vaqtida va joyida taqdim etish imkoniyatlari bilan farqlanadi. Elektron darslik
ma'lum bir predmet bo‘yicha hamma tegishli o‘quv materiallarini o‘zida ifoda
etgan bo‘lishi kerak. Uning intellektual darajada bo‘lishi esa o‘z navbatida, oddiy
darslikka nisbatan bir qator afzalliklarni tug‘diradi. Masalan, ma'lumotlarni tez
izlab topish, mavzularni o‘zlashtirish darajasini multimedia elementlari yordamida
amalga oshirish va hokazo.
443
Har bir elektron darslik alohida ko‘rinishda bo‘lishi va ma'lum bir
standart talabga javob berishi lozim. Avtomatlashtirilgan o‘qitish tizimlarining
uskunaviy vositalari asosida yaratilayotgan elektron darslikning strukturasiga
to‘xtalib o‘tamiz.
Elektron kitobning strukturasi. Elektron darslikning bahosi uning
mavzularida berilayotgan ma'lumotlarning mazmunini boyitishga bog‘liq. Elektron
darslik bo‘yicha berilayotgan materiallarni quyidagi uch ko‘rinishda amalga
oshirish mumkin:
• matn ko‘rinishida bayon qilish. Bu yerda qog‘ozdagi darslikdan farqli
ravishda rasmlar, grafiklar, jadvallar. Ya'ni ularning animatsiya ko‘rinishidagi
elementlari qatnashishi mumkin;
• elektron darslikning strukturasini tu¬shunib olishga imkoniyat
yaratadigan vositalar orqali;
• o‘quv materiallarini savollar ko‘rinishida ifoda etish va ular asosida o‘z
bilimini nazorat qilish vositalari bazasida;
• elektron darslik (ED) ning strukturasi quyidagi elementlarni o‘z ichida
ifoda etishi lozim;
•muqova;
•mundarija;
•qisqacha annotatsiyasi;
• ED ning "to‘liq bayoni"
• ED ning qisqacha bayoni (masalan, sxema ko‘rinishida);
• asosiy adabiyotlar va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati;
• bilimni nazorat qilish mexanizmi;
• matn fragmenti bo‘yicha izlash amalini bajarish;
• mualliflar ro‘yxati va ular haqida ma'lumot;
• atamalar ro‘yxati;
• ED bilan ishlash uchun ma'lumotlar tizimi.
ED ning muqovasi imkoniyat darajasida chiroyli bo‘lishi kerak. Buning
uchun uni grafika va multimedia, animatsiya kabi elementlar bilan boyitish
444
maqsadga muvofiq. ED ning muqovasida darslikning nomi, yuqori tashkilot haqida
ma'lumot (masalan, vazirlik), mualliflik huquqi, yaratilgan vaqti, ED ni yaratgan
tashkilotning nomi, mualliflari haqida qisqacha ma'lumot. Bu ma'lumotlarni
ma'lum bir qismi (mualliflar haqida ma'lumot, ED ni yaratgan tashkilot, mualliflik
huquqi) kabilar maxsus tugmalar yordamida amalga oshiriladi.
Zamonaviy elektron qo‘llanmalardan biri bo‘lgan elektron darslik
multimediali mahsulot bo‘lib, mustaqil ta'lim va mustaqil ishlarni bajarishda
o‘qitishni samarali tashkil etish va tinglovchilarning ijodiy fikrlash doirasini
kengaytirishda muhim ahamiyatga ega. Bunday darsliklardan uzluksiz o‘qitish
rejimida foydalanish tinglovchilar bilimi sifatini oshirishga yordam beradi.
Biror-bir fan bo‘yicha elektron qo‘llanma yaratilyotganda kursning
ajratilgan qismi amaliy (mashqlar) va nazorat (test savollari) mashg‘uloti, kursning
katta bo‘limi esa testli mashg‘ulot va sinov bilan tugashi lozim. Elektron
qo‘llanmadan o‘quv jarayonida foydalanilganda quyidagi afzalliklarga ega
bo‘linadi:
• tanlangan fan yoki kurs bo‘yicha bayon etilayotgan axborotlar to‘plami
yaxshi strukturaga ega bo‘lib, tugallangan fragmentlarni tasvirlaydi;
• o‘quv kursining strukturali elementi gipermatnli, ko‘rgazmalilik, audio
va videoizohli yoki videoko‘rgazmali kalitli mavzulardan tashkil topadi va
malakali o‘qituvchi yoki ma'ruzachi o‘qilayotgan fandagi o‘z fikrlarini bildiradi
hamda oddiy darslikda o‘zlashtirish qiyin bo‘lgan fikrlarni izoxlaydi;
• gipermediali grafikadan foydalanib, darslikka tegishli murakkab model
va ko‘rgazmalarni tushunarli va sodda shaklda tasvirlash imkoniyatidan
foydalanadi;
• elektron qo‘llanma ko‘p oynali interfeysga ega bo‘lib, har bir oynada
o‘zaro bog‘langan axborotlar joylashtiriladi;
• darslikda matnli qism ko‘p sonli kesishgan gipermatnli bog‘lanishga
ega bo‘lib, zarur axborotni izlash vaqtini qisqartiradi va qo‘shimcha videoaxborot
yoki animatsiyali kliplardan kursning matnli qismlarini bayon etish mushkul
bo‘lgan bo‘limlarini ifodalashda to‘liq foydalaniladi;
445
• elektron qo‘llanmada foydalanuvchi tomonidan amallarning to‘g‘ri
bajarilishi, yordam olish jarayoni ovozli signallar bilan, axborotni boshqa
ko‘rinishlarini esa multimediali vositalarning imkoniyatlaridan foydalaniladi;
• axborotning sifati, ishonchliligi va uning strukturasiga talab oshadi;
• elektron qo‘llanma yordamida kurs ishlari va referatlarini tayyorlash
imkoniyati mavjud bo‘lib, bunda zamonaviy kompyuter va pedagogik
texnologiyani birlashtirib yangi ko‘rinish va sifatdagi qo‘llanmalarni yaratish
mumkin.
Yuqorida bayon etilganlardan ko‘rinib turibdiki, hozirgi zamonaviy
pedagogikada elektron qo‘llanmalardan foydalanish asosiy masala bo‘lib
qolmoqda. Elektron darslik va ensiklopediyaning jahon ta'lim standartiga to‘liq
javob bera olishi tinglovchilar bilim sifatini oshirishda ahamiyati muhim ekanligi
bayon etiladi. Bugungi kunda amaliy jihatdan elektron darslik va ensiklopediyaga
tegishli ishlar juda kam ishlab chiqilgan. Hozirgi paytda bilim va axborotlarni
odatiy darslik va ensiklopediya ko‘rinishidan elektron shakliga o‘tkazish va
samarali qabul qilish imkoniyatini individuallashtirish masalalari davr talabi bo‘lib
qolmoqda.
Ta'lim tizimida informatika fanining qo‘llanilish yo‘nalishlaridan biri
yuqori darajadagi samarali va sifatli multimediali elektron darslik va ensiklopedik
nashrlarni ishlab chiqishdan iborat. Elektron darslikning qo‘llanilish soxasi keng
bo‘lib, ayniqsa mustaqil ta'lim olish va masofali o‘qitish jarayonida samarali
natijalar beradi. Hozirgi paytda ta'lim tizimida qo‘llanilayotgan elektron darslik va
ensiklopediyalar xavaskorlik va kasbiy yo‘nalish xarakterida bo‘lib, kompakt-
disklarda ishlab chiqilgan. Bunday nashrlar Internet tarmoqlarida ham paydo
bo‘lmoqda.
Bunday nashrlarni yaratishda kitob nashriyotlari, dasturchilar, davriy nashr
jurnalistlari va ilg‘or o‘qituvchilar faol ishtirok etishmoqda. Elektron darslik va
ensiklopediyalar qo‘llanma sifatida turli fan o‘qituvchilari tomonidan o‘quv
jarayonida foydalanishlari mumkin. Elektron darslik o‘qituvchi yordamida yoki
mustaqil ravishda o‘quv kursi va uning katta bo‘limini o‘zlashtirish imkoniyatini
446
beradi. Darslik quyidagi qismlardan tashkil topishi lozim:
• kursning asosiy qismini bayon etuvchi taqdimotli tashkil etuvchi;
• olingan bilimlarni mustahkamlashga mo‘ljallangan mashqlar;
• tinglovchilar bilimini obyektiv baholash imkoniyatini beruvchi testlar.
Elektron darslik yordamida yaxshi natijalarga erishish uchun quyidagi talablar
qo‘yiladi:
• qisqa vaqt oralig‘ida amaliy teskari aloqani ta'minlay olish va zarur
axborotni tez topishga yordam berish;
• gipermatnli tushuntirishda ko‘p marotabali murojaat etish orqali vaqtni
tejash;
• matnni tasvirlashda multimediali texnologiyaning ko‘rgazmalilik va
yetarlilik prinsipini namoyon bo‘lishi;
• konkret foydalanuvchiga mos keluvchi tezlikda aniq biror bo‘lim
bo‘yicha bilimni tekshirish va bajarish imkoniyati;
• zarur o‘quv axborotini muntazam ravishda yangilab turish.
Jahon ta'lim tizimlarini o'rtacha baholash masofali ta'lim an'anaviy ta'lim
shakllaridan ikki barobar arzon ekanligini ko'rsatadi. Milliy nodavlat masofali
ta'lim markazlarining tajribalari mutaxassislarni tayyorlashga sarflanadigan
xarajatlar kunduzgi o'qish shakli xarajatlariga qaraganda, tahminan 60 foizni
tashkil qilishini ko'rsatadi. Materiallarning yuqori jamlanishi va uning
unifikatsiyalashtirilishi
(bir
xillashtirilishi),
ko'p
sonli
o'quvchilarga
mo'ljallanganligi, o'quv maydonlari va texnik vositalardan yanada samarali
foydalanish
o'qitish
tannarxining
nisbatan
pastligini
ta'minlaydi.
O'qituvchining yangi rolini ham aytib o'tish zarur. Unga endi o'qitish
jarayonini boshqarish, o'quv kursini o'zgartirish, individual o'quv rejasini tuzish
bo'yicha maslahatlar, o'quv loyihalariga rahbarlik qilish va boshqa vazifalar
yuklatiladi. U o'quv o'zaro yordam guruhlarini boshqaradi, o'quvchilarga ularning
kasbiy o'z yo'nalishlarini aniqlashlarida yordam beradi. Masofali ta'lim tizimida
o'quvchilar va o'qituvchining o'zaro aloqalari kompyuter tarmog'i orqali oluvchilar
manzillariga axborotlarni o'zaro jo'natish ko'zda tutiladi. Bu esa kelib tushgan
447
axborotlarni tahlil qilish va unga qulay vaqtda javob qaytarishga imkon beradi.
O'qitish yangi shaklida nazorat usuli sifatida masofali tashkil etilgan
imtihonlar, suhbatlar, kurs va loyiha ishlari, eksternat, kompyuterli intellektual test
tizimlaridan foydalaniladi. Masofali ta'lim sifatini nazorat qilish, Davlat test sinovi
yagona tizimini yaratish yo'li bilan uning standartlarga moslashtirilishi
muammosini muvaffaqiyatli hal qilish muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida
aytib o'tish zarur. Kurslarni akademik tan olinishi, an'anaviy o'quv yurtlarida
o'tilganida ularning hisobga olinishi mumkinligi shunga bog'liq bo'ladi.
Masofali ta'lim, uzluksiz ta'lim tizimi shakllaridan biri hisoblanib,
insonning bilim olish va axborotlardan foydalanish huquqini amalga oshirishga
yo'naltirilgan. Masofali ta'lim har bir xohlagan inson uchun kasbiy faoliyati bilan
bir qatorda asosiy yoki qo'shimcha ta'lim olishi imkonini beradi.
Masofadan o'qitishning afzalligi shundaki, unda o'quvchi o'ziga qulay
vaqtda va hattoki ishdan ajralmagan holda o'qishi mumkin. Aynan shu afzalliklari
tufayli bu uslub dunyoda hozirgi kunda keng tarqalgan. Ko'pgina yirik korxonalar
mutaxassislari malakasini oshirish yoki o'zgartirish uchun shu uslubdan
foydalanib, yiliga millionlab dollarlarni tejamoqdalar.
Masofadan o'qitishning yana bir afzallik tomoni unda o'qish muddatini
o'quvchi o'zi belgilaydi, ya'ni talaba ixtiyoriy paytda o'qishni boshlaydi,
materiallarni o'qituvchi nazoratida o'zlashtiradi. O'zlashtirish topshiriqlarni,
testlarni bajarishga qarab aniqlanadi. O'quvchi berilgan programmani qanchalik tez
o'zlashtirsa, shunchalik tez o'qishni tugatadi va guvohnoma oladi. Programmani
o'zlashtirmasa, unga mustaqil ishlab, o'qishni davom ettirishga imkoniyat beriladi.
Masofadan o'qitishda odatda ishlayotganlar, onalar, o'qiyotganlar biror
mutaxassislikni egallash yoki malakasini oshirish maqsadida o'qiydi. Bu uslub
nogironlar uchun juda qulaydir. Masofadan o'qitishda hattoki maxbuslar ham
o'qish imkoniga ega. Bu haqida bir necha bor Avstraliyada eshitdik.
MO‘ ga jalb qilinuvchi kontingentni quyidagi ijtimoiy guruhlarga
mansub bo‘lgan shaxslar tashkil qilishi mumkin:
• ikkinchi oliy yoki qo‘shimcha ma'lumot olish, malaka oshirish va qayta
448
tayyorgarlik o‘tash istagida bo‘lganlar;
• mintaqaviy hokimiyat va boshqaruv rahbarlari;
• an'anaviy ta'lim tizimining imkoniyatlari cheklanganligi sababli
ma'lumot olaolmagan yoshlar;
• o‘z ma'lumot maqomini zamonaviy talablar darajasiga ko‘tarish istagida
bo‘lgan firma va korxonalar xodimlari;
• ikkinchi parallel ma'lumot olishni xohlagan tinglovchilar;
• markazdan uzoqda, kam o‘zlashtirilgan mintaqalar aholisi;
•erkin ko‘chib yurishi cheklangan shaxslar;
• jismoniy nuqsonlari bo‘lgan shaxslar;
• harbiy xizmatda bo‘lgan shaxslar va boshqalar.
Masofadan o'qitish tashkiliy iqtisodiy afzalliklarga ham ega. Masofadan
o'qitish uchun talabalar uchun auditoriyalar, yotoqxonalar zarur emas. Masofadan
o'qitishda moliyaviy hujjatlar asosan o'quv uslubiy materiallar tayyorlash uchun,
maxsus auditoriyalar uchun sarflanadi. Bu harajatlarning asosiy qismi bu jarayonni
tashkil etish bosqichida sarflanadi. Keyinchalik moliyaviy harajatlar kamayadi.
Shuning uchun ham talabalar sonini oshishi bilan o'qish narxi ham pasayadi.
Masofadan o'qitishda asosiy e'tiborni o'quv uslubiy materialarni tayyorlashga
qaratish darkor. Chunki o'quv uslubiy materiallarning sifati Masofadan o'qitish
sifatining eng asosiy omillaridan biridir.
Ushbu uslubning ko‘plab afzallik tomonlari borligi ko‘pchilikka ayon.
Barcha oliy o‘quv yurtlarida masofadan o‘qitish texnika va texnologiyasini amalga
oshirish borasida qator ishlar olib borilmoqda. Axborot texnologiyalarni
rivojlanishi masofadan o‘qitishni tashkil etishga yangicha yondashuvni taqozo
etadi. Masofadan o‘qitishni tashkil etishni hozirgi zamon modellarining asosida
kommunikatsiya va tarmoq texnologiyalari yotadi. Ushbu texnologiyalar
axborotdan foydalanuvchilarga keng qamrovli yo‘l ochib berish bilan birga ularni
muhofaza etish muammosini keltirib chiqaradi.
| 