Ekologik ekspertizada atrof muhitga ta’sirini baholash.
Ekologik ekspertiza tabiatdan foydalanish sohasida qaror qabul qilishda ekologik
talablarni hisobga olishni nazorat qilishning majburiy protsedurasi (bajariladigan
ish tartibi) hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi ekspertizaga tavsiya qilingan
obʼektning tabiatni muhofaza qilish va ekologik xavfsizlik talablariga qanchalik
darajada mos tushishini tekshirish va baholashdan iborat. Ekspertizaning asosiy
natijasi texnik xatolarini aniqlash, ularning oqibatlarini ilmiy asosida baholash,
qaror qabul qiluvchi organga (tashkilotga) tavsiyalar berish, ekspertizaga berilgan
loyihalar va obʼektlarni roʼyobga chiqarishning eng samarali shart-sharoitlarini
bashorat qilishga qaratilgan.
Ekologik ekspertiza atrof muhitga taʼsirini baholash (АMTB) protsedurasidan
keyin va unga asoslangan holda amalga oishiriladi. АMTB-tabiatdan foydalanish
sohasidagi qarorni tayyorlash va qabul qilishda ekologik talablarni hisobga olish
protsedurasidir. Shu nuqtai nazardan davlat ekologik ekspertizasi АMTBni
oʼtkazish qoidalariga amal qilishni nazorat qilish shaklidir.
Аtrof muhitga taʼsirni baholash (АMTB) xoʼjalik va boshqa faoliyatni amalga
oshirishning jamiyat uchun nomaqbul, qabul qilib boʼlmaydigan, ehtimol
tutilayotgan salbiy ekologik va u bilan bogʼliq boʼlgan ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa
oqibatlarini aniqlash, ulardan ogohlantirish, ularni bartaraf etishning ishonchli va
zarur tadbirlarini amalga oshirish maqsadlarida tashkil etiladi va oʼtkaziladi.
Bir necha xil asoslovchi xujatlarni ishlab chiqishni oʼz ichiga oladigan xoʼjalik va
boshqa qarorlarni tayyorlashda atrof muhitga taʼsirini baholash (АMTB)
bosqichma-bosqich tayyorlanadi va ularda nazarda tutilayotgan faoliyatning atrof
muhitga taʼsirining turlari, manbalari, darajasi tafsilotlari aniqlanadi.
АMTB boʼyicha faoliyat mazmuniga qoʼyiladigan asosiy talablar quyidagilardan
iborat. Ehtimol tutilayotgan va yoʼl qoʼyib boʼlmaydigan oqibatlarning oldini olish
boʼyicha zarur va yetarli choralarni aniqlash va ularni qoʼllash uchun nazarda
tutilayotgan faoliyatning atrof muhitga taʼsirini taxlil qilish va baholash jarayonida
xujjatlarni asoslab beruvchilar quyidagilarni koʼrib chiqishlari kerak:
- moʼljallanayotgan loyiha va rejani amalga oshirishning maqsadi;
- moʼjlallanayotgan faoliyatning oqilona va maʼqul alʼternativasi (muqobil
yoʼnalishlari);
- konkret hududlarda mavjud ekologik vaziyatni ilgari qabul qilingan
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish boʼyicha qarorlarni xisobga olib loyihalarni va
boshqa tavsiyalarni taʼriflash;
- hududlar va vaqtga mos xolda nazarda tutilayotgan faoliyat amalga
oshirilayotgan hududlar atrof muhiti xolati toʼgʼrisidagi maʼlumotlar;
- nazarda tutilayotgan faoliyatning ehtimol tutilayotgan oqibatlari va uning
alʼternativasi (muqobili);
- amalga oshirilayotgan qarorning jamiyat uchun qabul qilib boʼlmaydigan
oqibatlarini bartaraf etish choralari va tadbirlari;
- monitoring dasturini ishlab chiqish boʼyicha takliflar, loyihadan keyingi iqtisodiy
taxlil boʼyicha qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish.
АMTBni oʼtkazishda quyidagi asosiy printsiplarga amal qilish lozim:
1) Integratsiya (komplekslik). Xujjatlarni tayyorlash jarayonining barcha
bosqichlarida tabiatga, aholiga, xoʼjalikka taʼsir koʼrsatish masalalari bir-biridan
ajralgan holda koʼrib chiqilmasligi kerak.
2) Аlʼternativalik (muqobillik). Taʼsirni baholash loyihaning faqat koʼrib
chiqilayotgan varianti bilangina cheklanishi mumkin emas.
3) Preventivlik (oldini olish, ogohlantirish). Loyihani ishlab chiqishning birorta
bosqichi, uning turli tomonlarini qoʼshib, АMTBni tayyorlamasdan tugallanishi
mumkin emas.
4) Ustuvorlik. Loyihalarni roʼyobga chiqarishda har qanday mulohaza va fikr
uning ekologik oqibatlarini inkor etishga asos boʼla olmaydi.
5) Аniqlik(ishonchlilik). АMTBni oʼtkazishning detallashishi (batafsil tekshirish)
darajasi tabiat, aholi va xoʼjalik oʼzaro taʼsirining ekologik ahamiyatini belgilab
beruvchi darajadan kam boʼlmasligi kerak.
6) Saqlash(asrash). Rejalashtirilayotgan faoliyat ekologik xilma-xillikning
kamayishiga, hududlar va akvatoriyalarning biomaxsuldorligi va biomassasining
pasayishiga, shuningdek amalga oshirilayotgan loyiha taʼsiri sohasida tabiiy
biosfera komplekslarining muhim hayotiy xissalarini yomonlashuviga olib
kelmasligi kerak.
7) Mos kelish (moslik, toʼgʼri kelish). Rejalashtirilayotgan faoliyat aholi guruhlari
yashashi sifatini yomonlashtiruvchi oqibatlarga olib kelmasligi va boshqa faoliyat
turlariga tiklab boʼlmaydigan zarar yetkazmasligi kerak.
8) Oʼzgaruvchanlik (moslashuvchanlik) Rejalashtirilayotgan faoliyatga bogʼliq
holda АMTB jarayonlari taxlilining miqyoslari, chuqurligi, turi boʼyicha oʼzgarishi
mumkin.
Аtrof muhitga taʼsirni baholash (АMTB) boʼyicha xujjatlar ikki bosqichda
tayyorlanadi: 1) taʼsirni dastlabki baholash. Rejalashtirayotgan faoliyatning
zarurati va maqsadga muvofiqligi va uni amalga oshirish usullarini tanlashni
asoslashning dastlabki bosqichlarida oʼtkaziladi va АMTB uchun axborot
darajasini aniqlash maqsadini koʼzda tutadi; 2) taʼsirni mukammal (toʼla) baholash.
Xujjatlarni tayyorlash bilan bir vaqtda olib boriladi va uning natijalari
ishlanmaning barcha variantlarini shakllantirish va tanlashda ishtirok etadi. Ushbu
bosqichning natijasi: roʼyobga chiqarish yoki ishlanmani davom ettirish uchun
tanlangan variant; АMTB boʼyicha hisobot; tanlangan variantni asoslash; «Аtrof
muhitga taʼsir haqida bayonot». 3) muhokama qilish. Muhokama mutaxassislar va
jamoatchilik ishtirokida ehtimol tutilayotgan ekologik oqibatlar, ijtimoiy-iqtisodiy
ziddiyatlarni aniqlash maqsadida xujjatlarni davlat organlari tomonidan
tasdiqlashdan oldin oʼtkaziladi. Unda АMTBni koʼrib chiqish, manfaatdor
tomonlar va jamoatchilikni xabardor qilish, muhokama natijalarini rasmiylashtirish
amalga oshiriladi.
АMTB jarayonida ekologik sharoit va talablarni aniqlash masalalari hal qilinadi,
ekologik mezonlar va koʼrsatkichlar ishlab chiqiladi. АMTB baholashning asosiy
koʼrsatkichlari qatoriga quyidagilar kiradi: 1) tabiat komponentlari (atmosfera,
iqlim, suv, tuproq, oʼsimlik, xayvonat olami, tabiiy resurslar, relʼef va boshqalar)
xolati koʼrsatkichlari: 2) ekotizimlar, landshaftlar xolati koʼrsatkichlari: 3) axoli va
tibbiy-demografik xolati koʼrsatkichlari; 4) regionlar ijtimoiy-iqtisodiy xolati
koʼrsatkichlari va boshqalar. (Bu koʼrsatkichlar maxsus yoʼriqnomalar,
maʼlumotnomalarga asoslanib aniqlanadi).
Ekologik ekspertiza tabiatdan foydalanish sohasida qaror qabul qilishda ekologik
talablarni hisobga olishni nazorat qilishning majburiy protsedurasi (bajariladigan
ish tartibi) hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi ekspertizaga tavsiya qilingan
obʼektning tabiatni muhofaza qilish va ekologik xavfsizlik talablariga qanchalik
darajada mos tushishini tekshirish va baholashdan iborat. Ekspertizaning asosiy
natijasi texnik xatolarini aniqlash, ularning oqibatlarini ilmiy asosida baholash,
qaror qabul qiluvchi organga (tashkilotga) tavsiyalar berish, ekspertizaga berilgan
loyihalar va obʼektlarni roʼyobga chiqarishning eng samarali shart-sharoitlarini
bashorat qilishga qaratilgan.
Ekologik ekspertiza atrof muhitga taʼsirini baholash (АMTB) protsedurasidan
keyin va unga asoslangan holda amalga oishiriladi. АMTB-tabiatdan foydalanish
sohasidagi qarorni tayyorlash va qabul qilishda ekologik talablarni hisobga olish
protsedurasidir. Shu nuqtai nazardan davlat ekologik ekspertizasi АMTBni
oʼtkazish qoidalariga amal qilishni nazorat qilish shaklidir.
Аtrof muhitga taʼsirni baholash (АMTB) xoʼjalik va boshqa faoliyatni amalga
oshirishning jamiyat uchun nomaqbul, qabul qilib boʼlmaydigan, ehtimol
tutilayotgan salbiy ekologik va u bilan bogʼliq boʼlgan ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa
oqibatlarini aniqlash, ulardan ogohlantirish, ularni bartaraf etishning ishonchli va
zarur tadbirlarini amalga oshirish maqsadlarida tashkil etiladi va oʼtkaziladi.
Bir necha xil asoslovchi xujatlarni ishlab chiqishni oʼz ichiga oladigan xoʼjalik va
boshqa qarorlarni tayyorlashda atrof muhitga taʼsirini baholash (АMTB)
bosqichma-bosqich tayyorlanadi va ularda nazarda tutilayotgan faoliyatning atrof
muhitga taʼsirining turlari, manbalari, darajasi tafsilotlari aniqlanadi. Ekologik
ekspertiza boshqarish tizimining tarmoq yoʼnalishi sifatida mamlakat va uning
regionlari va hududlarida xoʼjalik kompleksi yangiliklarining (shu jumladan
tabiatni oʼzgartirish loyixalarining ham) inson yashash muhiti, tabiiy resurslar va
odamlar salomatligiga taʼsirni baholash bilan shugʼullanadi. Bunda ekologik
ekspertiza ekologiyaning qonunlari, qoidalari va printsiplariga asoslanadi, ularning
amalga oshirilayotgan loyixalarga taʼsiri extimolini tekshiradi va xoʼjalik
tadbirlarining ushbu fundamental qoidalarga mos kelishini aniqlaydi.
Ekologik ekspertiza munosabatlarida taʼsiri har tomonlama hisobga olinishi zarur
boʼlgan ekologiya qonunlari, qoidalari, printsiplari koʼp sonli boʼlib, ularni
strukturasi, funktsiyasi, evoltsiyasi tizimlararo oʼrni, empirik oqibatiga koʼra
guruxlarga boʼlish mumkin.
Masalan, strukturasiga koʼra 10 ta ekologik qonun, 4ta qoida, 2 ta printsip,
funktsiyasiga koʼra 14 ta ekologik qonun, 7ta qoida, 5 ta printsip, evoltsiyasi
boʼyicha 9 ta ekologik qonun, 2 ta qoida, 5 ta printsip, tizimlararo oʼrniga koʼra 8
ta qonun, 5 ta qoida, empirik oqibatiga koʼra 1 ta ekologik qonun, 7 ta qoida, 6 ta
printsip borligi aniqlangan (Reymers N.F., 1990) Ularning umumiy soni
quyidagicha: qonunlar-42 qoidalar-25, printsiplar-13. Ularning taʼrifi, taʼsiri
xususiyatlari, ulardan foydalanishning asosiy yoʼnalishlari maxsus ekologiya
entsiklopediyalari, lugʼat va maʼlumotnomalar, oʼquv adabiyotlarida va ilmiy
asarlarda batafsil bayon qilingan. Shu sababdan biz eng muhim ekologiya
qonunlari, qoidalari, printsiplarining ayrimlariga namunaviy misol tariqasida
qisqacha taʼrif berish bilan cheklanamiz. Bunday yondashuv oʼquvchilarda maʼlum
tushuncha va tasavvur paydo boʼlishga yordam beradi.
Ekologik qonunlar orasida funktsional qonunlar qatoriga kiradigan ichki dinamik
muvozanat qonuni muhim oʼrinni egallaydi.
Ichki denamik muvozanat qonuniga koʼra ayrim tabiiy tizimlar va ularning
ierarxiyasining (bosqichlari) moddalari, energiyasi, axborati, dinamik sifati
shunday oʼzaro bogʼlanganki, ularning birortasida sodir boʼladigan har qanday
oʼzgarish tizimning ichki muvozanatiga taʼsir qiladi, uning modda-energetik,
axborat, dinamik sifatining yigʼindisida va funktsional strukturasida miqdor va
sifat oʼzgarishlarining sodir boʼlishiga olib keladi. Bunday oʼzgarishlar esa ushbu
jarayonlar sodir boʼlayotgan hududlar va ularning ierarxiyasiga ham deyarli bir xil
va baravar darajada taʼsir koʼrsatadi.
Ushbu ekologik qonun taʼsirining ekologik ekspertiza faoliyatida hisobga olinishi
zarur boʼlgan empirik (amaliy) oqibatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi:
1. Tabiiy muhitning har qanday oʼzgarishi (ekotizimlarning modda, energiya,
informatsiya, dinamik sifati) muqarrar tabiiy zanjir reaktsiyalarining rivojlanishiga
olib keladi, ular esa oʼz navbatida amalga oshirilgan oʼzgarishlarni
neytralizatsiyalash (taʼsirsizlantirish) yoki yangi tabiiy tizimlarni shakllantirish
tomoniga yoʼnaladi va tabiiy muhitning sezilarli qaytmas xarakterdagi oʼzgarishiga
olib keladi.
2. Ekologik komponentlar (energiya, gaz, suyuqliklar, substratlar (oziqlantiruvchi
muhit),
produtsent
(oʼsimliklar),
konsument
(xayvonlar),
redutsentlar
(mikroorganizmlar), tabiiy tizimlarning axborot va dinamik sifatlari miqdoriy
jihatdan toʼgʼri chiziqli emas, yaʼni bir koʼrsatkichning oʼzgarishi yoki kuchsiz
taʼsir koʼrsatish oqibatida boshqalarida (va butun tizimda) kuchli chetga chiqish,
ogʼish yuz berishi mumkin.
3. Yirik ekotizimlarda amalga oshirilgan oʼzgarishlar nisbatan qaytmasdir. Ular
ierarxiya boʼylab pastdan balandga oʼtib, - taʼsir koʼrsatish joyidan butun
biosferagacha - global jarayonlarni oʼzgartiradi va shu asosda ularni yangi
evolyutsiya darajasiga koʼtaradi.
4. Tabiatni har qanday mahalliy oʼzgartirishning global biosfera miqyosidagi
yigʼindisida va uning eng yirik qismlarida (regionlarida) javob reaktsiyasini
qoʼzgʼaydi va ekologik-iqtisodiy salohiyatning nisbatan oʼzgarmasligiga olib
keladi va uning koʼpayishi tabiiy tizimlarning termodinamik barqarorligi bilan
cheklanadi.
Koʼplab ekologik qoidalar orasida «Tabiatni «qattiq» («qoʼpol»;«dagʼal»)
boshqarishning zanjirli (muqarrar) reaktsiyasi qoidasi» alohida oʼrinni egallaydi.
«Qattiq», qoida tariqasida, tabiiy reaktsiyani keltirib chiqaradi va uzoq vaqt
oraligʼida ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan yoʼl qoʼyib boʼlmaydigan
oqibatlarga olib keladi. Bu qoidaning xarakati shu bilan bogʼliqki, unda tabiiy
tizimlardagi xayotga qoʼpol, «jarrohlik» aralashuvi ichki dinamik muvozanat
qonuni xarakatga keltiradi va tabiiy jarayonlarni qoʼllab quvvatlash uchun
energetika xarajatlarini keskin koʼpaytiradi. Bunda ekologiyaning optimallik
qonuni buziladi. Shu munosabat bilan «qattiq» boshqarishga asoslangan tadbirlar
majmuasi, masalan, choʼllarni oʼzlashtirish, suv resurslarini qayta taqsimlash va
boshqalar zararni qoplash (kompensatsiya) uchun koʼp miqdorda xarajat qilishni
(shoʼr yuvish, melioratsiya ,eroziyaga qarshi koʼrash) talab qiladi yoki tadbirlarni
gʼoyat extiyotkorona va ketini oʼylab amalga oshirishni taqazo etadi. Ekologik
ekspertiza boshqaruv tizimida tarmoq sifatida asosan ekologizatsiyalash
metodlaridan keng foydalangan holda oʼz funktsiyasini bajaradi. Ushbu tarmoq
obʼektlari
gʼoyat
xilma-xil
boʼlib,
ular
tarkibiga
quyidagilar
kiradi:
Oʼzbekistonning milliy ekologik tizimi tarkibiga kiradigan tabiiy obʼektlar-er,
foydali qazilmalar, suv, oʼsimlik va oʼrmon, xayvonat olami; ekologik tizimning
ayrim komponentlari (qismlari) - atmosfera xavosi, qoʼriqxonalar, buyurtmalar;
ishlab chiqarish faoliyati va antropogen taʼsirda boʼlgan ekologik tizimlar-qishloq
xoʼjaligi sohasida, qishloq xoʼjaligidan tashqaridagi sohalarda, aholi yashash
manzillari, rekreatsiya (dam olish) davolash-sogʼlomlashtirish zonalari, Qurolli
kuchlar ixtiyoridagi yerlar, ishlab chiqarish va isteʼmol chiqitlarini qayta ishlash va
utilizatsiyalashni tartibga solish va boshqalar. Oʼz navbatida bu xilma-xil obʼektlar
yirik va murakkab makro ekotizimlar-tekislik choʼl (sahro), sugʼoriladigan
(antropogen) tekislik, togʼoldi-togʼ zonalari tarkibiga kiradi. Shu sababdan tarmoq
ekologik ekspertizasi tarkibida choʼl, antropogen tekislik, togʼ yoʼnalishlari ham
ajratilishi kerak.
Koʼrsatilgan obʼektlardan foydalanishni tarmoq yoʼnalishida ekologik ekspertiza
oʼtkazishda tabiat muhofazasi boʼyicha qonun xujjatlari bilan bir qatorda, tabiat va
jamiyatga xos qonuniyatlar ham hisobga olinishi kerak.
Ekologik ekspertiza fan sifatida endilikda shakllana boshladi. Xozirgi kunda uning
ilmiy
asoslangan
kontseptsiyalari
ishlab
chiqilmagan.
Lekin
ekologik
ekspertizaning fan sifatida shakllanishi uchun barcha sharoit mavjud. Shu
munosabat bilan uning fan sifatida rivojlanishining quyidagi yoʼnalishlarini
koʼrsatish mumkin: a) ekologik ekspertiza muammolari yoʼnalishini tadqiq etishga
tarixiy yondashish; b) dastlab umumiy qodilar va qonuniyatlarni, soʼngra xususiy
yoʼnalishlarni tadqiq etishga asoslangan mantiqiy yondashuvga amal qilish; v)
tadqiq
etilayotgan
yoʼnalishlarning
xamma
tomonlarini
va
aloqalarini
ekologik-iqtisodiy yondashuvga asoslanib tekshirish va oʼrganish.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning tarmoq sifatidagi
xususiyatlari, nazariyasi va amaliyoti toʼgʼrisidagi bilimlar tizimidan iboratdir.
Ushbu fanning predmetiga ekologik ekspertizaning yuqorida koʼrsatib oʼtilgan
tarmoq sifatidagi axboratlariga qoʼshimcha, yana quyidagi mustaqil mavzular ham
kiradi:
1) ekologik ekspertizaning ilmiy tadqiqot metodlari;
2) ekologik ekspertiza amaliyoti;
3) ekologik ekspertizaning rivojlanish tarixi;
4) ekologik ekspertiza manbalari (axboratlar va boshqalar);
5) ekologik ekspertizaning regional-zonal, hududiy xussusiyatlari va ularni tartibga
solish ekspertizasi;
6) ekologik ekspertiza fanida qoʼllaniladigan maxsus terminalogiyani bayon
etuvchi terminlar (tushunchalar) apparati;
7) ekologik ekspertiza talablarini bajarish amaliyoti va tajribalari.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning boshqaruv tizimidagi
tarmoq sifatidagi xususiyatlari toʼgʼrisida bilimlar tizimidan, shuningdek ekologik
ekspertizaning ekologik ekspertiza toʼgʼrisidagi oʼquv fanidan tashkil topgan.
Ekologik
ekspertiza
oʼquv
fani
sifatida quyidagi xususiyatlarga ega.
Ekolog-ekspert ixtisosligi boʼyicha mutaxassis yoki ekologik ekspertiza sohasida
ishlovchilar, ekologik ekspertiza xizmatidan foydalanuvchilar ushbu soha boʼyicha
oʼquv dasturlarida belgilangan maʼlum xajmdagi maxsus bilimlarga ega boʼlishi
kerak. Oʼquv yurtlarini bitiruvchilarning minimum bilimlari ularning kelgusidagi
ish faoliyati xususiyatiga bogʼliq xolda belgilanadi. Ushbu kurs boʼyicha dasturlar
ham shularni hisobga olib tuziladi. Ekologik ekspertizaning oʼquv fani sifatida
mazmuni amalda ekologik ekspertizaning fan sifatidagi xususiyatlariga asosan mos
tushadi va ular bilan deyarli bir xil boʼladi.
Shunday qilib «Ekologik ekspertiza» tushunchasi uch xil tarmoq, fan yoki oʼquv
fani sifatida talqin etiladi.
Ekologik ekspertiza boshqaruv tizimida tarmoq sifatida asosan ekologizatsiyalash
metodlaridan keng foydalangan holda oʼz funktsiyasini bajaradi. Ushbu tarmoq
obʼektlari
gʼoyat
xilma-xil
boʼlib,
ular
tarkibiga
quyidagilar
kiradi:
Oʼzbekistonning milliy ekologik tizimi tarkibiga kiradigan tabiiy obʼektlar-er,
foydali qazilmalar, suv, oʼsimlik va oʼrmon, xayvonat olami; ekologik tizimning
ayrim komponentlari (qismlari) - atmosfera xavosi, qoʼriqxonalar, buyurtmalar;
ishlab chiqarish faoliyati va antropogen taʼsirda boʼlgan ekologik tizimlar-qishloq
xoʼjaligi sohasida, qishloq xoʼjaligidan tashqaridagi sohalarda, aholi yashash
manzillari, rekreatsiya (dam olish) davolash-sogʼlomlashtirish zonalari, Qurolli
kuchlar ixtiyoridagi yerlar, ishlab chiqarish va isteʼmol chiqitlarini qayta ishlash va
utilizatsiyalashni tartibga solish va boshqalar. Oʼz navbatida bu xilma-xil obʼektlar
yirik va murakkab makro ekotizimlar-tekislik choʼl (sahro), sugʼoriladigan
(antropogen) tekislik, togʼoldi-togʼ zonalari tarkibiga kiradi. Shu sababdan tarmoq
ekologik ekspertizasi tarkibida choʼl, antropogen tekislik, togʼ yoʼnalishlari ham
ajratilishi kerak.
Koʼrsatilgan obʼektlardan foydalanishni tarmoq yoʼnalishida ekologik ekspertiza
oʼtkazishda tabiat muhofazasi boʼyicha qonun xujjatlari bilan bir qatorda, tabiat va
jamiyatga xos qonuniyatlar ham hisobga olinishi kerak.
Ekologik ekspertiza fan sifatida endilikda shakllana boshladi. Xozirgi kunda uning
ilmiy
asoslangan
kontseptsiyalari
ishlab
chiqilmagan.
Lekin
ekologik
ekspertizaning fan sifatida shakllanishi uchun barcha sharoit mavjud. Shu
munosabat bilan uning fan sifatida rivojlanishining quyidagi yoʼnalishlarini
koʼrsatish mumkin: a) ekologik ekspertiza muammolari yoʼnalishini tadqiq etishga
tarixiy yondashish; b) dastlab umumiy qodilar va qonuniyatlarni, soʼngra xususiy
yoʼnalishlarni tadqiq etishga asoslangan mantiqiy yondashuvga amal qilish; v)
tadqiq
etilayotgan
yoʼnalishlarning
xamma
tomonlarini
va
aloqalarini
ekologik-iqtisodiy yondashuvga asoslanib tekshirish va oʼrganish.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning tarmoq sifatidagi
xususiyatlari, nazariyasi va amaliyoti toʼgʼrisidagi bilimlar tizimidan iboratdir.
Ushbu fanning predmetiga ekologik ekspertizaning yuqorida koʼrsatib oʼtilgan
tarmoq sifatidagi axboratlariga qoʼshimcha, yana quyidagi mustaqil mavzular ham
kiradi:
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning boshqaruv tizimidagi
tarmoq sifatidagi xususiyatlari toʼgʼrisida bilimlar tizimidan, shuningdek ekologik
ekspertizaning ekologik ekspertiza toʼgʼrisidagi oʼquv fanidan tashkil topgan.
Ekologik
ekspertiza
oʼquv
fani
sifatida quyidagi xususiyatlarga ega.
Ekolog-ekspert ixtisosligi boʼyicha mutaxassis yoki ekologik ekspertiza sohasida
ishlovchilar, ekologik ekspertiza xizmatidan foydalanuvchilar ushbu soha boʼyicha
oʼquv dasturlarida belgilangan maʼlum xajmdagi maxsus bilimlarga ega boʼlishi
kerak. Oʼquv yurtlarini bitiruvchilarning minimum bilimlari ularning kelgusidagi
ish faoliyati xususiyatiga bogʼliq xolda belgilanadi. Ushbu kurs boʼyicha dasturlar
ham shularni hisobga olib tuziladi. Ekologik ekspertizaning oʼquv fani sifatida
mazmuni amalda ekologik ekspertizaning fan sifatidagi xususiyatlariga asosan mos
tushadi va ular bilan deyarli bir xil boʼladi.
Shunday qilib «Ekologik ekspertiza» tushunchasi uch xil tarmoq, fan yoki oʼquv
fani sifatida talqin etiladi.
Ekologik ekspertiza boshqaruv tizimida tarmoq sifatida asosan ekologizatsiyalash
metodlaridan keng foydalangan holda oʼz funktsiyasini bajaradi. Ushbu tarmoq
obʼektlari
gʼoyat
xilma-xil
boʼlib,
ular
tarkibiga
quyidagilar
kiradi:
Oʼzbekistonning milliy ekologik tizimi tarkibiga kiradigan tabiiy obʼektlar-er,
foydali qazilmalar, suv, oʼsimlik va oʼrmon, xayvonat olami; ekologik tizimning
ayrim komponentlari (qismlari) - atmosfera xavosi, qoʼriqxonalar, buyurtmalar;
ishlab chiqarish faoliyati va antropogen taʼsirda boʼlgan ekologik tizimlar-qishloq
xoʼjaligi sohasida, qishloq xoʼjaligidan tashqaridagi sohalarda, aholi yashash
manzillari, rekreatsiya (dam olish) davolash-sogʼlomlashtirish zonalari, Qurolli
kuchlar ixtiyoridagi yerlar, ishlab chiqarish va isteʼmol chiqitlarini qayta ishlash va
utilizatsiyalashni tartibga solish va boshqalar. Oʼz navbatida bu xilma-xil obʼektlar
yirik va murakkab makro ekotizimlar-tekislik choʼl (sahro), sugʼoriladigan
(antropogen) tekislik, togʼoldi-togʼ zonalari tarkibiga kiradi. Shu sababdan tarmoq
ekologik ekspertizasi tarkibida choʼl, antropogen tekislik, togʼ yoʼnalishlari ham
ajratilishi kerak.
Koʼrsatilgan obʼektlardan foydalanishni tarmoq yoʼnalishida ekologik ekspertiza
oʼtkazishda tabiat muhofazasi boʼyicha qonun xujjatlari bilan bir qatorda, tabiat va
jamiyatga xos qonuniyatlar ham hisobga olinishi kerak.
Ekologik ekspertiza fan sifatida endilikda shakllana boshladi. Xozirgi kunda uning
ilmiy
asoslangan
kontseptsiyalari
ishlab
chiqilmagan.
Lekin
ekologik
ekspertizaning fan sifatida shakllanishi uchun barcha sharoit mavjud. Shu
munosabat bilan uning fan sifatida rivojlanishining quyidagi yoʼnalishlarini
koʼrsatish mumkin: a) ekologik ekspertiza muammolari yoʼnalishini tadqiq etishga
tarixiy yondashish; b) dastlab umumiy qodilar va qonuniyatlarni, soʼngra xususiy
yoʼnalishlarni tadqiq etishga asoslangan mantiqiy yondashuvga amal qilish; v)
tadqiq
etilayotgan
yoʼnalishlarning
xamma
tomonlarini
va
aloqalarini
ekologik-iqtisodiy yondashuvga asoslanib tekshirish va oʼrganish.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning tarmoq sifatidagi
xususiyatlari, nazariyasi va amaliyoti toʼgʼrisidagi bilimlar tizimidan iboratdir.
Ushbu fanning predmetiga ekologik ekspertizaning yuqorida koʼrsatib oʼtilgan
tarmoq sifatidagi axboratlariga qoʼshimcha, yana quyidagi mustaqil mavzular ham
kiradi:
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning boshqaruv tizimidagi
tarmoq sifatidagi xususiyatlari toʼgʼrisida bilimlar tizimidan, shuningdek ekologik
ekspertizaning ekologik ekspertiza toʼgʼrisidagi oʼquv fanidan tashkil topgan.
Ekologik
ekspertiza
oʼquv
fani
sifatida quyidagi xususiyatlarga ega.
Ekolog-ekspert ixtisosligi boʼyicha mutaxassis yoki ekologik ekspertiza sohasida
ishlovchilar, ekologik ekspertiza xizmatidan foydalanuvchilar ushbu soha boʼyicha
oʼquv dasturlarida belgilangan maʼlum xajmdagi maxsus bilimlarga ega boʼlishi
kerak. Oʼquv yurtlarini bitiruvchilarning minimum bilimlari ularning kelgusidagi
ish faoliyati xususiyatiga bogʼliq xolda belgilanadi. Ushbu kurs boʼyicha dasturlar
ham shularni hisobga olib tuziladi. Ekologik ekspertizaning oʼquv fani sifatida
mazmuni amalda ekologik ekspertizaning fan sifatidagi xususiyatlariga asosan mos
tushadi va ular bilan deyarli bir xil boʼladi.
Shunday qilib «Ekologik ekspertiza» tushunchasi uch xil tarmoq, fan yoki oʼquv
fani sifatida talqin etiladi.
Tabiiylik printsipi («eski avtombilʼ» printsipi) shunga asoslanadiki, tabiatni texnik
tizimlar orqali boshqarish vqt oʼtishiga bogʼliq ravishda toboro koʼproq mablagʼ
qoʼyishni talab qiladi va oxir oqibatda ularni qoʼllab quvvatlash noratsional (zarar
keltiruvchi) ahvolga oʼtadi. Shu sababdan boshqarishning tabiiy («yumshoq»)
shakli texnik («qattiq») boshqarishdan samaraliroq boʼladi. Tabiiy («yumshoq»)
boshqarish (ekologik balansni (nisbatni) bilvosita yoʼnaltiruvchi, tiklovchi
boshqarish), qoida taraqasida ,maqbul, maqsadga muvofiq tabiiy zanjir
reaktsiyasini qoʼzgʼashga olib keladi. Shu sababdan u ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
«qattiq» (texnogen) boshqarishdan afzaldir. Misol tariqasida maqsadga muvofiq
melioratsiya tadbirlari tizimini tabiatga mos yoʼnalishlarda amalga oshirishni
koʼrsatish mumkin. Eski avtomobilni taʼmirlash uchun koʼp mablagʼ sarflash
kerakligi kabi texnogen («qattiq») boshqaruvdan ushbu xolat boshqa koʼrinishlarda
namoyon boʼladi.
АMTB boʼyicha faoliyat mazmuniga qoʼyiladigan asosiy talablar quyidagilardan
iborat. Ehtimol tutilayotgan va yoʼl qoʼyib boʼlmaydigan oqibatlarning oldini olish
boʼyicha zarur va yetarli choralarni aniqlash va ularni qoʼllash uchun nazarda
tutilayotgan faoliyatning atrof muhitga taʼsirini taxlil qilish va baholash jarayonida
xujjatlarni asoslab beruvchilar quyidagilarni koʼrib chiqishlari kerak:
- moʼljallanayotgan loyiha va rejani amalga oshirishning maqsadi;
- moʼjlallanayotgan faoliyatning oqilona va maʼqul alʼternativasi (muqobil
yoʼnalishlari);
- konkret hududlarda mavjud ekologik vaziyatni ilgari qabul qilingan
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish boʼyicha qarorlarni xisobga olib loyihalarni va
boshqa tavsiyalarni taʼriflash;
- hududlar va vaqtga mos xolda nazarda tutilayotgan faoliyat amalga oshirilayotgan
hududlar atrof muhiti xolati toʼgʼrisidagi maʼlumotlar;
- nazarda tutilayotgan faoliyatning ehtimol tutilayotgan oqibatlari va uning
alʼternativasi (muqobili);
- amalga oshirilayotgan qarorning jamiyat uchun qabul qilib boʼlmaydigan
oqibatlarini bartaraf etish choralari va tadbirlari;
- monitoring dasturini ishlab chiqish boʼyicha takliflar, loyihadan keyingi iqtisodiy
taxlil boʼyicha qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish.
АMTBni oʼtkazishda quyidagi asosiy printsiplarga amal qilish lozim:
1) Integratsiya (komplekslik). Xujjatlarni tayyorlash jarayonining barcha
bosqichlarida tabiatga, aholiga, xoʼjalikka taʼsir koʼrsatish masalalari bir-biridan
ajralgan holda koʼrib chiqilmasligi kerak.
2) Аlʼternativalik (muqobillik). Taʼsirni baholash loyihaning faqat koʼrib
chiqilayotgan varianti bilangina cheklanishi mumkin emas.
3) Preventivlik (oldini olish, ogohlantirish). Loyihani ishlab chiqishning birorta
bosqichi, uning turli tomonlarini qoʼshib, АMTBni tayyorlamasdan tugallanishi
mumkin emas.
4) Ustuvorlik. Loyihalarni roʼyobga chiqarishda har qanday mulohaza va fikr
uning ekologik oqibatlarini inkor etishga asos boʼla olmaydi.
5) Аniqlik(ishonchlilik). АMTBni oʼtkazishning detallashishi (batafsil tekshirish)
darajasi tabiat, aholi va xoʼjalik oʼzaro taʼsirining ekologik ahamiyatini belgilab
beruvchi darajadan kam boʼlmasligi kerak.
6) Saqlash(asrash). Rejalashtirilayotgan faoliyat ekologik xilma-xillikning
kamayishiga, hududlar va akvatoriyalarning biomaxsuldorligi va biomassasining
pasayishiga, shuningdek amalga oshirilayotgan loyiha taʼsiri sohasida tabiiy
biosfera komplekslarining muhim hayotiy xissalarini yomonlashuviga olib
kelmasligi kerak.
7) Mos kelish (moslik, toʼgʼri kelish). Rejalashtirilayotgan faoliyat aholi guruhlari
yashashi sifatini yomonlashtiruvchi oqibatlarga olib kelmasligi va boshqa faoliyat
turlariga tiklab boʼlmaydigan zarar yetkazmasligi kerak.
8) Oʼzgaruvchanlik (moslashuvchanlik) Rejalashtirilayotgan faoliyatga bogʼliq
holda АMTB jarayonlari taxlilining miqyoslari, chuqurligi, turi boʼyicha oʼzgarishi
mumkin.
Аtrof muhitga taʼsirni baholash (АMTB) boʼyicha xujjatlar ikki bosqichda
tayyorlanadi: 1) taʼsirni dastlabki baholash. Rejalashtirayotgan faoliyatning
zarurati va maqsadga muvofiqligi va uni amalga oshirish usullarini tanlashni
asoslashning dastlabki bosqichlarida oʼtkaziladi va АMTB uchun axborot
darajasini aniqlash maqsadini koʼzda tutadi; 2) taʼsirni mukammal (toʼla) baholash.
Xujjatlarni tayyorlash bilan bir vaqtda olib boriladi va uning natijalari
ishlanmaning barcha variantlarini shakllantirish va tanlashda ishtirok etadi. Ushbu
bosqichning natijasi: roʼyobga chiqarish yoki ishlanmani davom ettirish uchun
tanlangan variant; АMTB boʼyicha hisobot; tanlangan variantni asoslash; «Аtrof
muhitga taʼsir haqida bayonot». 3) muhokama qilish. Muhokama mutaxassislar va
jamoatchilik ishtirokida ehtimol tutilayotgan ekologik oqibatlar, ijtimoiy-iqtisodiy
ziddiyatlarni aniqlash maqsadida xujjatlarni davlat organlari tomonidan
tasdiqlashdan oldin oʼtkaziladi. Unda АMTBni koʼrib chiqish, manfaatdor
tomonlar va jamoatchilikni xabardor qilish, muhokama natijalarini rasmiylashtirish
amalga oshiriladi.
АMTB jarayonida ekologik sharoit va talablarni aniqlash masalalari hal qilinadi,
ekologik mezonlar va koʼrsatkichlar ishlab chiqiladi. АMTB baholashning asosiy
koʼrsatkichlari qatoriga quyidagilar kiradi: 1) tabiat komponentlari (atmosfera,
iqlim, suv, tuproq, oʼsimlik, xayvonat olami, tabiiy resurslar, relʼef va boshqalar)
xolati koʼrsatkichlari: 2) ekotizimlar, landshaftlar xolati koʼrsatkichlari: 3) axoli va
tibbiy-demografik xolati koʼrsatkichlari; 4) regionlar ijtimoiy-iqtisodiy xolati
koʼrsatkichlari va boshqalar. (Bu koʼrsatkichlar maxsus yoʼriqnomalar,
maʼlumotnomalarga asoslanib aniqlanadi).
Xulosa
Bugungi kunda butun dunyoda atrof-muhit va atrof-muhit standartlariga katta
e'tibor berilmoqda. Har qanday inson faoliyati atrof-muhitga minimal ta'sir
ko'rsatishi kerak va endi bu shubhasizdir. Ta'sir darajasini aniqlash uchun
atrof-muhitga ta'sirni baholash mavjud - bu ob'ektlar va ishlab chiqarish
jarayonlarining xavfsizligini tasdiqlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmui.
Davlat ekologik ekspertizasi ushbu xujjatlarni ko‘rib chiqadi va shunga asoslanib
ularning
yetarliligi,
ob’ektliligi
va
ta’sirini
baholashning
chuqurligi,
bashoratlarning asoslanganligi va tadbirlarning realligi to‘g‘risida xulosa chiqaradi.
Ekologik ekspertiza ob’ektlarini to‘g‘ri joylashtirish maqsadlarida tarmoqlar,
ishlab chiqarish va texnologiyalarni ularning tabiatga nuqtai nazaridan
klassifikatsiyalash amalga oshiriladi. Bu klassifikatsiya ekologik ekspertiza
munosabatlarida tabiatdan foydalanishni tartibga solishni nazorat qilishning asosi
bo‘lib xizmat qiladi.
Ekologik ekspertiza ob’ektlari atrof tabiiy muhitga ta’siri bo‘yicha quyidagi uchta
kategoriyalarga bo‘linadi:
1) yuqori xaavf-xatar;
2) o‘rta xavf-xatar;
3) past xavf-xatar. Bularni hisobga olish ekologik ekspertiza samarasini oshirishga
xizmat qiladi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ekologik tadbirlar tizimini amalga oshirishga
katta ahamiyat berilib, bu tizim mamlakat halq xo‘jaligini isloh qilishning tarkibiy
qismiga aylandi.
O‘zbekistonda atrof muhitiga muhofaza qilishining amalga oshirishning ko‘p
bosqichli tuzilmalari barpo etilgan, uning huquqiy asosi yaratilgan, bu sohada
davlat dasturi ishlab chiqilib amalga oshirilmoqda, milliy harakat rejasi ishlab
chiqilgan va boshqalar.
O‘zbekistonda ko‘plab ekologik muammolar ham mavjud bo‘lib, ular ko‘p
darajada o‘tmish totalitar tuzumdan meros bo‘lib qolgan asoratlar bilan bog‘liqdir.
Respublikada atrof muhitning ekologik talablari to‘la javob beradigan hududlari
mamlakat umumiy maydonining 27%ni tashkil etadi. Tabiat komponentlarining
barchasida ekologik holat sezilarli o‘zgarishga uchragan. Ko‘plab chiqindilar
to‘planib qolgan. Bular ekologik ekspertiza munosabatlarida ekspert nazoratini
kuchaytirishini taqazo etadi.
Atmosfera havosi, suv, yer, biologik resurslar, yer osti boyliklari, chiqindilar
bo‘yicha to‘planib qolgan ekologik muammolar ularning yechimini topishda
ekologik ekspertizaning ahamiyatini oshiradi va bu yo‘nalishda progressiv
tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi.
|
