Mavzuning tuzilishi va hajmi

Ekologik ekspertizaning ilmiy-metodik asoslari
«Ekologik ekspertiza» tushunchasi asosan quyidagi uch xil yo’nalishda talqin
etiladi. 1) ekologik ekspertiza davlat boshqaruv tizimidagi maxsus faoliyat
tarmog’i; 2) ekologik ekspertiza-fan yo’nalishi; 3) ekologik ekspertiza o’quv fani.
Ekologik ekspertizaning mamlakat boshqaruv tizimida tarmoq sifatida shakllanishi
uchun eng kamida quyidagi uchta sharoit bo’lishi kerak: 1) bunday tarmoqni
shakllantirish uchun davlat manfaatining mavjudligi; 2) mustaqil tartibga solish
(boshqarish) predmetini tashkil etuvchi tartibga solinadigan ekologik-iqtisodiy
ijtimoiy munosabatlarning yaqqol namoyon bo’lishi; 3) alohida metodlarda tartibga
solishga extyojning borligi:
Bunday sharoit O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi davrda paydo
bo’ldi: mamlakatda Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi tarkibida yagona
Davlat ekologik ekspertiza tizimi va ularning Qoraqalpog’iston Respublikasi,
viloyatlar, Toshkent shahridagi ekspert organlari tashkil etildi va ular faoliyat
ko’rsatmoqda 1996 yilda ushbu tizimda 63 xodim ishlagan, murakkab
muammolarni ko’rib chiqish uchun 300 dan ko’proq taniqli olimlar ekspert sifatida
qatnashganlar. Ekologik ekspertiza qilingan ob’ektlar soni 1993 yilda 1860, 1994
yilda-2640, 1995 yilda-3712, 1996 yilda-4384 ta bo’lgan 1997 yilda «Davlat
ekologik ekspertizasini tashkil etish va o’tkazish tartibi» ishlab chiqilgan va
tasdiqlangan
1
. 2002 yil yanvar oyida «Ekologik ekspertizani tashkil etish va
o’tkazish bo’yicha nizom tasdiqlangan.
Ekologik ekspertiza boshqaruv tizimidagi maxsus tarmoq faoliyati bo’lib, u tabiat

va
jamiyat
o’rtasidagi
aloqalarni
uyg’unlashtirish,
ekologik-iqtisodiy
munosabatlarni takomillashtirish, xalqning ekologik mafaatlarini amalga oshirish
bo’yicha ekologik ekspertiza usulini qo’llash asosida tabiatdan foydalanishning
ekologik talablarga muvofiq kelishini aniqlaydigan va ularni nazorat qiladigan
maxsus davlat boshqaruv tizimidir. Har qanday tizim kabi ekologik ekspertiza ham
uni shakllantiruvchi omillar orqali birlashgan (integratsiyalashgan) ko’plab
elementlardan tashkil topgan.
Ekologik ekspertiza boshqaruv tizimida tarmoq sifatida asosan ekologizatsiyalash
metodlaridan keng foydalangan holda o’z funktsiyasini bajaradi. Ushbu tarmoq
ob’ektlari
g’oyat
xilma-xil
bo’lib,
ular
tarkibiga
quyidagilar
kiradi:
O’zbekistonning milliy ekologik tizimi tarkibiga kiradigan tabiiy ob’ektlar-er,
foydali qazilmalar, suv, o’simlik va o’rmon, xayvonat olami; ekologik tizimning
ayrim komponentlari (qismlari) - atmosfera xavosi, qo’riqxonalar, buyurtmalar;
ishlab chiqarish faoliyati va antropogen ta’sirda bo’lgan ekologik tizimlar-qishloq
xo’jaligi sohasida, qishloq xo’jaligidan tashqaridagi sohalarda, aholi yashash
manzillari, rekreatsiya (dam olish) davolash-sog’lomlashtirish zonalari, Qurolli
kuchlar ixtiyoridagi yerlar, ishlab chiqarish va istehmol chiqitlarini qayta ishlash va
utilizatsiyalashni tartibga solish va boshqalar. O’z navbatida bu xilma-xil ob’ektlar
yirik va murakkab makro ekotizimlar-tekislik cho’l (sahro), sug’oriladigan
(antropogen) tekislik, tog’oldi-tog’ zonalari tarkibiga kiradi. SHu sababdan tarmoq
ekologik ekspertizasi tarkibida cho’l, antropogen tekislik, tog’ yo’nalishlari ham
ajratilishi kerak.
Ko’rsatilgan ob’ektlardan foydalanishni tarmoq yo’nalishida ekologik ekspertiza

o’tkazishda tabiat muhofazasi bo’yicha qonun xujjatlari bilan bir qatorda, tabiat va
jamiyatga xos qonuniyatlar ham hisobga olinishi kerak.
Ekologik ekspertiza fan sifatida endilikda shakllana boshladi. Xozirgi kunda uning
ilmiy
asoslangan
kontseptsiyalari
ishlab
chiqilmagan.
Lekin
ekologik
ekspertizaning fan sifatida shakllanishi uchun barcha sharoit mavjud. SHu
munosabat bilan uning fan sifatida rivojlanishining quyidagi yo’nalishlarini
ko’rsatish mumkin: a) ekologik ekspertiza muammolari yo’nalishini tadqiq etishga
tarixiy yondashish; b) dastlab umumiy qodilar va qonuniyatlarni, so’ngra xususiy
yo’nalishlarni tadqiq etishga asoslangan mantiqiy yondashuvga amal qilish; v)
tadqiq
etilayotgan
yo’nalishlarning
xamma
tomonlarini
va
aloqalarini
ekologik-iqtisodiy yondashuvga asoslanib tekshirish va o’rganish.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning tarmoq sifatidagi
xususiyatlari, nazariyasi va amaliyoti to’g’risidagi bilimlar tizimidan iboratdir.
Ushbu fanning predmetiga ekologik ekspertizaning yuqorida ko’rsatib o’tilgan
tarmoq sifatidagi axboratlariga qo’shimcha, yana quyidagi mustaqil mavzular ham
kiradi:
1.
ekologik ekspertizaning ilmiy tadqiqot metodlari;
2.
ekologik ekspertiza amaliyoti;
3.
ekologik ekspertizaning rivojlanish tarixi;
4.
ekologik ekspertiza manbalari (axboratlar va boshqalar);
5.
ekologik ekspertizaning regional-zonal, hududiy xussusiyatlari va ularni
tartibga solish ekspertizasi;
6.
ekologik ekspertiza fanida qo’llaniladigan maxsus terminalogiyani bayon

etuvchi terminlar (tushunchalar) apparati;
7.
ekologik ekspertiza talablarini bajarish amaliyoti va tajribalari.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning boshqaruv tizimidagi
tarmoq sifatidagi xususiyatlari to’g’risida bilimlar tizimidan, shuningdek ekologik
ekspertizaning ekologik ekspertiza to’g’risidagi o’quv fanidan tashkil topgan.
Ekologik
ekspertiza
o’quv
fani
sifatida quyidagi xususiyatlarga ega.
Ekolog-ekspert ixtisosligi bo’yicha mutaxassis yoki ekologik ekspertiza sohasida
ishlovchilar, ekologik ekspertiza xizmatidan foydalanuvchilar ushbu soha bo’yicha
o’quv dasturlarida belgilangan ma’lum xajmdagi maxsus bilimlarga ega bo’lishi
kerak. O’quv yurtlarini bitiruvchilarning minimum bilimlari ularning kelgusidagi
ish faoliyati xususiyatiga bog’liq xolda belgilanadi. Ushbu kurs bo’yicha dasturlar
ham shularni hisobga olib tuziladi. Ekologik ekspertizaning o’quv fani sifatida
mazmuni amalda ekologik ekspertizaning fan sifatidagi xususiyatlariga asosan mos
tushadi va ular bilan deyarli bir xil bo’ladi.
SHunday qilib «Ekologik ekspertiza» tushunchasi uch xil tarmoq, fan yoki o’quv
fani sifatida talqin etiladi.

Download 235,47 Kb.