7. 2003 yilda qaysi davlatda moliyaviy hisob ustidan ichki nazorat hamda
auditorlarning auditorlik faoliyatiga taalluqli bo’lmagan sohalarda boshqa
xizmatlar ko’rsatishi borasida ta’qiqlar o’rnatildi?
А. Koreya Respublikasida
B. Xitoyda
С. Yaponiyada
103
D. Hindistonda
8. Auditorlik ma’muriyati o’z funktsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishini
ta’minlash qoidalari Xitoy Konstitutsiyasining qaysi moddasida keltirilgan?
А. 91-modda
B. 57-modda
С. 36-modda
D. 118-modda
9. Xitoyda “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonun qachon ishlab
chiqilgan?
А. 1994
B. 1996
С. 1998
D. 2000
10. Xitoyda “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonun necha moddadan
iborat?
А. 54
B. 36
С. 29
D. 72
11. Yaponiyada audit standartlari nechanchi yildan boshlab ishlab chiqila
boshlangan?
А. 1950 yil
B. 1953 yil
С. 1960 yil
D. 1961 yil
12. Xitoyda auditorlik ma’muriyati nechanchi yilda tashkil qilingan?
А. 1983 yilda
B. 1980 yilda
С. 1988 yilda
D. 1989 yilda
104
Tayanch tushunchalar
Diplomga ega jamoat buxgalterlari, majburiy audit, tijorat kodeksi, sug’urta
kompaniyalari, mehnat banklari, fond birjasi ro’yxatiga kiritilgan kompaniyalar,
auditorlik kasbining axloqiy qoidalari, auditorlarning sifat nazorati tizimi.
105
VI BOB. MDH DAVLATLARIDA AUDIT TIZIMI
6.1. Rossiya Federatsiyasida auditorlik faoliyati
Rossiya
Federatsiyasida
yildekabrda
Auditorlikfaoliyatito’g’risidagiPrezidentfarmonie’lon qilindi
Keyinchalik bu
sohada qonun qabul qilinishi borasida ko’pgina ishlar amalga oshirildi.
Auditorlikfaoliyatito’g’risidagi Rossiya Federatsiyasi qonuni 2001 yil 14 dekabrda
qabul qilindi.
Ushbu davrni tahlil qilar ekanmiz, shuni aytish kerakki, normativ boshqarish
tizimi asosida amal qilib kelayotgan auditorlik faoliyati auditorlik kasbining
Rossiyada va xalqaro miqyosda boshlang’ich rivojlanishini etarli darajada
ta’minladi.
Shunga qaramasdan, Qonunga ayrim tuzatishlar va aniqliklar kiritish talab
etiladi, bu esa Rossiyadagi mustaqil auditorlik institutlarining rivojlanishiga o’z
ta’sirini ko’rsatishi aniq.
Qonunning kamchiliklariga to’xtab o’tadigan bo’lsak:
1) Qonunning qabul qilinishi cho’zilib ketishi auditorlik faoliyati
tamoyillarining ma’naviy eskirishiga olib keldi. Bu vaqt mobaynida ko’pgina
rejalar o’zgardi. Shuningdek, moliyaviy hisobotning Xalqaro Standartlariga o’tish
dasturi qabul qilindi, Rossiya Butunjahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo’lishini e’lon
qildi. Shuning uchun, Qonunga kerakli kontseptual tuzatishlar kiritish zarur bo’lib
qoldi;
2) Qonunda ikkita - “audit” va “auditorlik faoliyati” atamalari aralashtirib
yuborilgan va uslubiy jihatdan noto’g’ri yondashilgan. Bular o’z boshqaruv
mexanizmlariga ega va butunlay turli iqtisodiy tushunchalardir.
Audit – bu moliyaviy hisobotning to’g’riligini aniqlash maqsadida o’tkazilgan
mustaqil tekshiruvdir.
Auditorlik faoliyati esa – bu audit tekshiruvini o’tkazishning tadbirkorlik
faoliyatlaridan biri.
3) Qonunda Federal organ tomonidan tasdiqlangan auditorlik standartlari,
qoidalarini qo’llash talab etilgan. Audit ishini rejalashtirish va hujjatlashtirishda,
106
auditorlik hisobotini tayyorlashda va auditorlik xulosasini taqdim etishda ham
Federal organ tomonidan tasdiqlangan audit standartlarini qo’llash talab etilgan.
Bu Qonunda audit faoliyatini olib borishda auditorlik ish usullarini mustaqil
tanlash tamoyili mavjud emas. Shuningdek, Federal organ tomonidan tasdiqlangan
qoidalarni qo’llash oqibatida, auditor yoki mijozga etkazilgan zarar Federal organ
javobgarligiga o’tkazilishi keltirilmagan;
4) Federal organ tomonidan tasdiqlangan auditorlik faoliyati standartlari,
qoidalari Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasi tomonidan qabul qilingan va ko’pgina
jahon mamlakatlarida qo’llash tavsiya qilingan Xalqaro Auditorlik Standartlari
bilan bir qancha tafovutlar mavjud.
Federal organ tasdiqlagan standartlarni qo’llash majburligi, Rossiya
auditorlarining chet el korxonalari, qo’shma korxonalarni audit tekshiruvini
o’tkazishni cheklab qo’yadi. Oqibatda, chet el korxonalari va qo’shma korxonalar
chet el auditorlik kompaniyalariga murojaat qilishga majbur bo’lib qolishadi.
Sababi, ular xalqaro normalar doirasida ish olib borishadi.
5) Federal organ tomonidan ishlab chiqilgan auditorlik standartlarini qo’llash
majburligiga ega Qonun normalari “Alohida faoliyat turlarini litsenziyalash
haqida”gi Rossiya Federatsiyasining qonuni moddalariga zid keladi. Chunki unda
qo’shimcha litsenziya olish talablari keltirilgan bo’lib, “Alohida faoliyat turlarini
litsenziyalash haqida”gi Rossiya Federatsiyasining qonunining moddalarini inkor
etadi.
6) Qonunda Rossiya auditorlik standartlari bilan Xalqaro Auditorlik
Standartlari o’rtasida o’zaro tafovut muammosi hali ham javobsiz qolmoqda.
Chunki Rossiya iqtisodiyoti chet el investitsiyasi oqimi bilan chambarchas bog’liq.
Yuqorida sanab o’tilgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida 2008 yil 24
dekabrda ushbu qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Hozirgi kunda ushbu qonun
26 ta moddadan iborat. 1992-1995 yillarda davlatda qonunchilik bazasining
mavjud bo’lmasligiga qaramasdan, audit gurkirab rivojlandi: faqatgina Moskva va
Sankt-Peterburgda emas, balki barcha yirik shaharlarda yangidan-yangi auditorlik
tashkilotlari tashkil topti. Ularning soni 800ga yaqinlashib qoldi. Moskvada
107
qo’shma korxona ko’rinishi ostida “Deloyt end Tush”, “Artur Andersen”, “Ernst
end Yang”, “Kupers end Laybrand” yirik mintaqalararo auditorlik tashkilotlari
o’zlarining filiallarini ochdi.
Auditorlar tayyorlash rivojlandi. Bu erda asosiy rolni yirik oliy ta’lim
muassasalari o’z bo’yniga oldi (Xalq xo’jaligi Akademiyasi, M.V. Lomonosov
nomidagi Moskva davlat universiteti). Ryazan, Vladivostok, Sankt-Peterburg,
Qozon, Ufa, Krasnodarda auditorlik kurslari tashkil etildi.
Bugungi kunda Rossiyada to’rt mingdan ortiq auditorlik tashkilotlari tuzilgan
va muvaffaqiyatli ishlab kelmoqda. Bularga “FBK”, “Rufaudit”, “Aktionaudit” va
boshqalar kiradi.
Agar 90-yillar boshlarida Rossiyada professional auditorlik xizmati bozorida
xorijiy tashkilotlar ustun bo’lgan bo’lsa, hozirgi vaqtda liderlik rus auditorlariga
o’tgan. Etarli darajada to’liq amaliy auditorlik xizmati ko’rsatuvchi yirik rus
auditor-konsultatsiya kompaniyalari paydo bo’ldi. Etakchi Rossiya tashkilotlari
yirik xalqaro mijozlar bilan ish boshlashdi, ba’zi g’arb korporatsiyalari – Rossiya
auditorlari bilan, konsultatsiya tashkilotlari bilan ish boshladi. Jahon Banki o’z
loyihalari auditida rus mutaxassislariga ishona boshladi.
Mustaqil auditorlar, auditorlik tashkilotlari, xorijiy yuridik va jismoniy
shaxslar bilan hamkorlikda tashkil etilgan auditorlik tashkilotlari Rossiya
Federatsiyasida faqatgina litsenziya mavjud bo’lgan hollarda auditorlik faoliyatini
amalga oshirishi mumkin.
Auditorlik faoliyatini litsenziyalash Rossiya Federatsiyasi qonunchiligi
talablariga rioya qilgan holda davlat nazoratini ta’minlash uchun olib boriladi.
Litsenziya alohida faoliyatlarga beriladi:
- bank auditi;
- sug’urta tashkilotlari va o’zaro sug’urta jamiyatlari auditi (sug’urta auditi);
- byudjetdan tashqari fondlar va investitsiya muassasalari, birja auditi;
- umumiy audit (alohida iqtisodiy sub’ektlar auditi).
Rossiya Auditorlar palatasi ta’sischilari etakchi iqtisodiy oliy ta’lim
muassasalari qatorida professional auditorlar uyushmasi hisoblanadi.
| 