4. Auditorlar bilim darajasini doimiy ravishda mustahkamlab borishi
zarurligi Axloq kodeksining qaysi tamoyilida belgilangan?
А. Professional kompetentlik
B. Mustaqillik
С. Ob’ektivlik
D. Maxfiylik
5. Axloq kodeksiga ko’ra kasbiy mahoratga erishish necha bosqichdan
iborat?
167
А. 2
B. 3
С. 4
D. 5
6. Axloq kodeksiga ko’ra quyidagilardan qaysi birida mijozning maxfiy
axborotini oshkor qilish qonunga zid hisoblanadi?
А. Komission to’lovni olish orqali
B. Sud organlari qarori yoki qonun chiqaruvchi organlar hujjatlariga binoan ko’rib
chiqilsa
С. Mijoz professional me’yorlariga qarama-qarshi ravishda auditorga nisbatan
harakatda bo’lsa
D. Mijozning ruxsati bilan
7. Quyidagilardan qaysi biri Axloq kodeksining asosiy tamoyillari qatoriga
kirmaydi?
А. Nashr qilinadigan axborot va reklama
B. Professional kompetentlik
С. Mustaqillik
D. Maxfiylik
8. Qaysi holatlarda mustaqillik tamoyili buziladi?
А. Mijoz tashkilot direktori do’sti bo’lsa
B. Mijoz tashkilotda o’g’li ishlayotgan bo’lsa
С. Mijoz tashkilotda qo’shnisi ish lavozimida ishlayotgan bo’lsa
D. Mijoz tashkilot uyiga yaqin hududda bo’lsa
Tayanch tushunchalar
Auditning axloq kodeksi, kasbiy etika kontseptsiyasi, ob’ektivlik,
mustaqillik, professional kompetentlik, maxfiylik, soliq munosabatlari, nashr
qilinadigan axborot va reklama, xalqaro faoliyat.
168
IX BOB. AUDITNING UMUMIY STANDARTLARI
9.1. Moliyaviy hisobot auditining maqsadi
Moliyaviy hisobot auditining maqsadi bo’lib auditorga moliyaviy hisobot
barcha ahamiyatli jabhalar bo’yicha moliyaviy hisobotni taqdim etishga oid
belgilangan kontseptual asosga muvofiq tayyorlanganligi haqida o’z fikrini
bildirish uchun imkoniyat yaratishdir. Auditorlik xulosasini tayyorlashda qo’yidagi
iboralardan foydalaniladi: “To’g’ri va haqqoniy aks ettiradi” yoki “Barcha
ahamiyatli jabhalar bo’yicha haqqoniy taqdim etilgan”. Bu ikkala atama bir-biriga
to’g’ri keladi. Auditorlik xulosa moliyaviy hisobotga nisbatan ishonchni
oshirganligi bilan bir qatorda, foydalanuvchi ushbu xulosani sub’ekt kelajakda
barqaror faoliyat ko’rsatish uchun ishonch, hamda sub’ekt rahbariyati tomonidan
mukammal va samarali ish yuritish kafolati deb hisoblay olmaydi. Auditor
Buxgalterlarni xalqaro federatsiyasi tomonidan chop etilgan “Axloq Kodeksi”ga
rioya qilishi lozim. O’z kasbiy majburiyatlarini bajarishda auditor quyidagi axloqiy
tamoyillarga rioya qilishi kerak:
Auditor auditni XASga muvofiq o’tkazishi lozim. Ular tushuntirish va boshqa
materiallar shaklida taqdim etilgan tegishli qo’llanma va asosiy tamoyillar hamda
kerakli muolajalardan iborat.
Auditor, moliyaviy hisobot ahamiyatli darajada buzib ko’rsatilishiga olib
keladigan vaziyatlar mavjud bo’lishi mumkinligini tan olib, auditni ma’lum
darajada rejalashtirishi va bajarishi lozim. Masalan, odatda auditor sub’ekt
«Axloq Kodeksi»ga binoan axloqiy tamoyillar
mustaqillik
halollik
xolislik
kasbiy bilimga egalik va tegishli
sinchkovlilik
sir saqlashlik
kasbiy hulq-atvorga egalilik
texnikaviy standartlarga rioya qilish
169
rahbariyatining taqdimotlarini isbotlash uchun dalillar topishni nazarda tutadi va
ushbu taqdimotlar so’zsiz to’g’ri deb hisoblamaydi.
“Auditning ko’lami” atamasi muayyan vaziyatlarda audit maqsadiga erishish
uchun kerakli bo’lgan auditorlik muolajalarga taalluqli. Auditni XAS talablariga
muvofiq amalga oshirish uchun kerakli bo’lgan auditorlik muolajalar auditor
tomonidan XAS talablari, tegishli kasbiy idoralar, amaldagi qonunchilik, me’yoriy
hujjatlar va, kerak bo’lsa, audit bo’yicha kelishuv shartlari va hisobotni taqdim
etish talablarini hisobga olgan holda belgilanishi lozim.
XASga muvofiq audit umumiy holda ko’rilayotgan moliyaviy hisobot
ahamiyatli yanglishlarga ega emas ekanligi to’g’risida kerakli ishonchlilikni
ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Kerakli ishonchlilik - bu auditor umumiy
holda ko’rilayotgan moliyaviy hisobot ahamiyatli chetga chiqishlarga ega emas
degan xulosaga kelishi uchun unga kerakli auditorlik dalillarini to’plash bilan
bog’liq kontseptsiya. Oqilona ishonchlilik kontseptsiyasi audit o’tkazish jarayoniga
umumiy holda aloqadordir. Biroq, auditor tomonidan ahamiyatli yanglishlarni
aniqlash imkoniyatiga ta’sir etuvchi auditga xos cheklovlar mavjud. Bunday
cheklovlar quyidagi omillardan kelib chiqadi:
testlardan foydalanish;
buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning har bir tizimga xos bo’lgan
cheklovlar (masalan, til biriktirish imkoniyati);
aksariyat auditorlik dalillar o’zining mohiyatiga ko’ra yakuniy emas, balki
isbotlovchi bo’lishi.
Bundan tashqari, auditor tomonidan fikr shakllantirish uchun bajariladigan ish
kasbiy fikr yuritishni, xususan quyidagilar bo’yicha fikr yuritishni takozo etadi:
(a) auditorlik dalillarni to’plash, masalan auditorlik muolajalar tavsifi,
muddati va hajmini belgilashda;
(b) to’plangan auditorlik dalillar asosida qilingan xulosalar, masalan
moliyaviy hisobotni tayyorlashda sub’ekt rahbariyati tomonidan berilgan baholarni
oqilonaligini aniqlash.
170
Bundan tashqari, moliyaviy hisobotning alohida ta’kidlari bo’yicha xulosa
chiqarish imkonini beruvchi mavjud dalillar ishonarliligiga ta’sir etishi mumkin
bo’lgan cheklovlar mavjudligi (masalan, o’zaro bog’liq tomonlar orasidagi
operatsiyalarga nisbatan.). Bunday holatlarda ayrim auditning xalqaro standartlari
alohida tasdiqlashlarning tavsifiga binoan quyidagilar mavjud bo’lmaganda etarli
darajada tegishli auditorlik dalillar ta’minlash uchun aniq muolajalarni belgilaydi;
(a) odatda nazarda tutiladigan tavakkalchilik darajasidan yuqoriroq ahamiyatli
yanglishlar tavakkalchiligini oshiruvchi g’ayri odatiy vaziyatlar; yoki
(b) ahamiyatli yanglishish vujudga kelayotganligigi to’g’risida har qanday
belgi.
Auditor moliyaviy hisobot bo’yicha fikr shakllantirish va bildirish uchun
mas’ul bo’lganligiga qaramasdan, moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish
bo’yicha mas’uliyat sub’ekt rahbariyati zimmasida qoladi. Moliyaviy hisobot
bo’yicha audit taqdim etiladigan moliyaviy hisobot yuzasidan sub’ekt rahbariyatini
mas’uliyatdan ozod etmaydi.
Auditorlik tekshiruvini o’tkazish shakllari uslubiy xarakterga ega bo’lganligi
tufayli ko’pincha uni auditni o’tkazish texnikasi ham deb atashadi. Auditorlik
tekshiruvini o’tkazish muddati, tekshiruvda foydalaniladigan manbalarning hajmi
va turi, uni amalga oshi-rishning usullariga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvini
o’tkazishning turli xil shakllari farqlanadi.
Audit o’tkazishning muddatiga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvi quyidagi
turlarga bo’linadi:
1. Dastlabki auditorlik tekshiruvi;
2. Joriy auditorlik tekshiruvi;
3. Yakuniy auditorlik tekshiruvi.
Dastlabki auditorlik tekshiruvi hali boshlanmagan ishlarni nazorat qilishni
ko’zda tutadi. Bunday auditorlik tekshiruvini o’tkazishdan maqsad keyinchalik har
xil xatoliklar va qonunbuzarlik holatlarini oldini olishdan iborat. Korxona va
tashkilotlarda dastlabki auditorlik tekshiruvi asosan mehnat munosabatlari, moddiy
va moliyaviy resurslar bo’yicha o’tkaziladi. Dastlabki auditorlik tekshiruvi
171
xodimlarning malaka darajasini oshirish, qonunchilikka rioya qilish, xo’jalik
resurslarining maqsadli va samarali ishlatilishini ta’minlaydi.
Dastlabki auditorlik tekshiruvi odatda ichki auditorlar hamda korxona
mutaxassislari tomonidan o’tkaziladi. Keyingi vaqtlarda auditorlik tekshiruvining
ushbu shakli tashqi auditorlar tomonidan ham o’tkazilmoqda.
Dastlabki auditorlik tekshiruvi eng ko’p qo’llaniladigan ob’ekt bu investitsiya
loyihalari samaradorligini baholashdir. Aynan investitsiya loyihalarining
samaradorligi baholanganda ichki auditorlar hali loyiha amalga oshirilmasdan
oldin unga yo’naltiriladigan xarajatlarning maqsadli ekanligini hamda ularning
oqlanuvchanlik darajasini aniqlaydilar.
Joriy auditorlik tekshiruvi xo’jalik muomalasi sodir bo’layotgan vaziyatda
o’tkaziladi. Auditorlik tekshiruvining bu shakli xatolar va kamchilik yuz bergan
vaqtda ularni tezkor ravishda to’g’rilash hamda bu vaziyatda ilg’or tajribalarni
qo’llashni tatbiq etishni ta’minlaydi.
Bu shaklning afzalligi shundaki, xatolar yuz bergan vaqtda ularni o’z vaqtida
to’g’rilash imkoniyatini beradi. Shuningdek, joriy auditorlik tekshiruvi korxonada
«doimiy» xatolarni aniqlash imkoniyatini ham beradi.
Joriy auditorlik tekshiruvi ichki auditorlar tomonidan ham, tashqi auditorlar
tomonidan ham o’tkaziladi. Shuni ta’kidlash lozimki, tashabbuskorlik hamda
majburiy tarzda o’tkaziladi. Majburiy auditda joriy auditorlik tekshiruvi moliyaviy
hisobotlardagi ma’lumotlarning ishonchli ekanligini tasdiqlash uchun qo’llaniladi.
Yakuniy auditorlik tekshiruvi xo’jalik muomalalari sodir bo’lganidan, ish
bajarib, tugallanganidan keyin o’tkaziladi. Bu shakldagi auditorlik tekshiruvi ancha
kech, ya’ni muomalalar sodir bo’lgandan keyin o’tkazilsada, uning o’rni
muhimdir. Yakuniy auditorlik tekshiruvining muhim vazifalaridan biri – bu
korxonada yo’l qo’-yilgan kamchilik va xatolar xususidagi ma’lumotlarni
rahbariyatga berishdir. Bu ma’lumotlar asosida korxona keraklicha xulosalar
chiqarishi hamda keyingi rejalarda, loyihalarda audit natijalaridan foydalanishi
mumkin.
172
Majburiy audit, odatda, yakuniy auditorlik tekshiruvi shaklida bo’ladi. Chunki
barcha xo’jalik muomalalari o’tgan hisobot davrida sodir bo’lgan hamda auditor
xulosa yozayotganda bevosita o’tgan davr uchun yozadi. Yakuniy auditorlik
tekshiruvining eng muhim ustunligi shundaki, u audit qilish jarayonida barcha
ob’ektlarni qamrab oladi. Chunki auditorlik firmasi yoki auditor xulosa yozishda
korxonaning butun faoliyatini o’rganib chiqishi lozim bo’ladi.
Auditorlik tekshiruvlari manbalari nuqtai nazaridan ikkiga bo’linadi:
1. Hujjatli tekshirish;
2. Haqiqiy tekshirish.
Hujjatli tekshirish xo’jalik muomalalarining to’g’ri bajarilganligini aniqlash
maqsadida hujjatlar bo’yicha tekshirishning amalga oshirilishini anglatadi. Hujjatli
tekshirishning manbalari bo’lib birlamchi va yig’ma hujjatlar, hisob registrlari,
tashkilotning biznes-reja hamda hisobotlari va boshqalar hisoblanadi.
Haqiqiy nazorat tekshiriladigan ob’ektning real, amaldagi holatini aniqlash
maqsadida inventarizatsiya, laboratoriya analizi va boshqa usullar yordamida
o’tkaziladi. Bunday nazorat turi auditorlik amaliyotida korxonadagi mavjud
mulkning naqdligini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Bundan tashqari hujjatli
tekshiruv pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, tovar-moddiy zahiralarning haqiqiy
holati, asosiy vositalardan foydalanish darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi.
Tekshiruvni amalga oshirish usuli nuqtai nazaridan auditorlik tekshiruvlari
quyidlagi turlarga bo’linadi:
– kamomad va xatolarning aybdorlarini qidirish;
– xo’jalik tortishuvi;
– iqtisodiy tahlil.
Kamomad va xatoliklarning aybdorlarini qidirish korxonaga moddiy zarar
etkazgan shaxslarni va ularning etkazgan zarar summalarini aniqlashdan iborat.
Bunday tekshiruv usulining muhim xususiyati shundaki, u nafaqat moddiy zarar
summasini qoplashdan iborat bo’lib qolmasdan, balki zarar summalari bo’yicha
aybdorlar jinoiy javobgarlikka ham tortilishi mumkin.
173
Xo’jalik tortishuvi – bu korxonaning boshqa korxona va tashkilotlar bilan
bo’layotgan o’zaro hisob-kitoblarining qonuniyligini aniqlash usulidir. Xo’jalik
tortishuvi korxonalar bilan mahsulot etkazib berish munosabatlarida ham, soliq
organlari bilan munosabatlarda ham yuzaga kelishi mumkin.
Ko’pincha xo’jalik tortishuvlari «tinchlik yo’li» bilan hal etiladi, agarda u
kengroq ko’lamda bo’lsa, sud organlari orqali hal etiladi.
Agar ikki tomon o’rtasida o’zaro bahsli vaziyat vujudga kelsa, bir tomonning
tashabbusi bilan auditor xo’jalik tortishuvi usulini qo’llaydi. Bunday tekshiruv
natijalari ma’lumotnomalar, tavsiyalar va boshqa hujjatlarda rasmiylashtiriladi.
Iqtisodiy tahlil korxona moliya-xo’jalik faoliyatining samara-dorligiga baho
berishda keng qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlil natijasida ishlab chiqarishning
samaradorligi, mulkning likvidligi va boshqa moliyaviy koeffitsientlar aniqlanadi.
Iqtisodiy tahlil natijalari jadvallar, grafiklar, formulalar, matnli yozuvlar
ko’rinishida rasmiylashtiriladi.
Auditorlik tekshiruvidan oldin audit guruhi boshlig’i tomonidan dastur ishlab
chiqiladi va unda quyidagilar ko’rsatiladi:
– auditning maqsadi;
– tekshirishga qo’yilgan korxonaning asosiy uchastkalari va hisob bo’limlari;
– guruh a’zolari o’rtasida vazifalarning biriktirilishi;
– tekshirish boshlanishi va tugatilishining muddati va davom etish muddati.
Auditning maqsadi auditor korxonaga nima maqsadda kelganligi va tekshirish
korxona uchun qanday ahamiyatga ega bo’lishi bilan belgilanadi. Auditor korxona
hisob ishlarida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun keladi.
Audit davomida ish olib boriladigan uchastkalar dasturda ko’rsatiladi. Eng
avvalo, korxona moliya-xo’jalik faoliyatida va uning moliyaviy natijalarining
shakllanishida eng muhim ahamiyatga ega bo’lgan uchastkalar tanlab olinadi.
Agar tekshiriladigan uchastkalar noto’g’ri tanlansa, bunga auditor javobgar
hisoblanadi. Har bir tekshiriladigan uchastkada tekshirish turi – to’liq yoki tanlov
yo’li bilan belgilanadi.
174
To’liq tanlash kassa muomalalarida, bank hujjatlari, bo’nak hujjatlari,
ta’sischilar bilan hisoblashish haqi, ishlab chiqarish zahiralari, hisoblashishlar
bo’yicha olib boriladi. Agar u alohida olib borilsa, tanlab tekshirish bo’ladi.
Materiallar hujjatlarning etishmasligi tufayli, odatda, to’liq tekshirish qiyinlashadi.
Yangi auditorlarga kassa va bo’nak hujjatlarini, malakali audi-torlarga bosh daftar
va hisobotni tekshirish yuklatiladi.
Auditorlik tekshiruvining davomiyligi har xil bo’ladi, 2 haftalik tekshirish
aniqroq va to’liqroq ma’lumotni berishi mumkin. Har xil sabablar tufayli tekshirish
cho’zilishi mumkin.
Tekshirish dasturini tuzish, mutaxassislarni guruhlarga bo’lish, auditorlik
xulosasini yozish uchun mijoz korxona haqida ma’lumot bo’lishi kerak. Unda
quyidagilar bayon etiladi:
– korxonaning tarmoq xususiyati;
– korxonaning tashkiliy tuzilishi;
– ishlab chiqarish aloqalari (mol etkazib beruvchilar, pudratchilar bilan);
– moliyaviy aloqalari;
– yuridik majburiyati (soliq organi, davlat maqsadli fondlari oldida
majburiyat).
Korxona haqidagi ma’lumot bo’lib, quyidagilar hisoblanadi:
- hisob ishlariga aloqador bo’lmagan xodimlar, o’rta zveno ishchilari, oliy
boshqaruv xodimlarining berilgan savollarga fikrlari;
- asosiy ishlab chiqarish uchastkalari, tsexlar, omborlarni borib ko’rish va
ko’zdan kechirish;
- ichki va tashqi hisobotlar va nashrlar. Tashqi hisobotlarga – ish bilan bog’liq
nashrlar, tarmoq bo’yicha analitik hisobotlar tahlili, asosiy raqobatchi va
tarmoqdagi o’rtacha ko’rsatkichlar bilan taqqoslash va hokazolar. Ichki
hisobotlar – Ta’sischilar umumiy yig’ilishining bayonnomasi, loyiha-smeta
hisobotlari, ichki auditor hisoboti va boshqalar.
Auditor mijozning tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir etuvchi ichki va tashqi
omillarni bilishi shart.
175
Har bir iqtisodiy sub’ektning individual xususiyatidan kelib chiqib, audit
strategiyasi tanlab olinadi. Tekshirish strategiyasida quyidagilar belgilab olinadi:
– tekshirish dasturini tuzishda axborotlar yig’ish;
– yig’ilgan axborotlarni o’qish;
– auditorlik tavakkalchiligini qayta baholash;
– tekshirishning mohiyatini, davomiyligini, chegaralarini belgilash.
Tekshirish strategiyasi audit rejasi ko’rinishida rasmiylashtiriladi.
Audit qaerda o’tkazilishidan qat’i nazar - xususiy yoki davlat sektoridami -
auditning asosiy tamoyillari o’zgarmasdan qolaveradi. Davlat setorining auditi
maqsadi va ko’lami bo’yicha farqlanishi mumkin. Bu ko’p holatlarda auditorlik
vakolatlardagi farqlar, huquqiy talablar yoki hisobotni taqdim etish shaklidagi
farqlar bilan bog’liq (masalan, davlat sektori sub’ektidan qo’shimcha moliyaviy
hisobotlar tayyorlashni talab qilinishi mumkin).
Davlat sektori sub’ektlarini audit qilishda auditor har qanday boshqa tegishli
me’yoriy hujjatlarning aniq talablarini, audit o’tkazishda vakolatga ta’sir etuvchi
tegishli vazirliklarning qarorlari va tavsiyalari, shuningdek, auditga nisbatan
qo’yiladigan har qanday maxsus talablar, shu jumladan milliy xavfsizlik
masalalarini hisobga olish zaruriyatini nazarda tutishi lozim. Audit o’tkazishda
vakolatlar, xususiy sektor auditidan farqli ravishda o’ziga xos tavsifga ega bo’lishi
mumkin, ko’p holatlarda muammolarning kengroq doirasini qamraydi va keng
ko’lamli tavsifga ega bo’ladi. Vakolatlar va talablar, shuningdek, auditorning erkin
harakat qilish darajasiga, masalan ahamiyatlilikni aniqlashda tovlamachilik va
xatolar holatlari haqida auditorlik hisobotini tayyorlashda, shuningdek auditorlik
hisoboti shaklini tanlab olishda ta’sir etishi mumkin. Auditga yondoshish va
uslubiyotda ham farqlanishlar bo’lishi mumkin. Shunga qaramasdan mazkur
farqlanishlar auditning asosiy tamoyillari va kerakli muolajalariga taalluqli emas.
| 