37
modeli yasama so‘zning tuzilishi sxemasi, demak, bu sxema so‘z yasash sxemasidir. U so‘zning
yasalish strukturasini tekshirishning umumlashtirilishidan tu
ғilgan: so‘zning yasalish strukturasini
aniqlash bilan umumlashtirish natijasida so‘z yasash modellari belgilanadi, bu modellar tilning so‘z
yasalish sistemasini tashkil qiladi.
Har bir yasalmaning asosida boshqa so‘z yotadi («falon so‘z falon so‘zdan yasalgan») va bu
yasalish ma`lum modelga ko‘ra biror yo‘l, usul bilan yuzaga kelgan bo‘ladi. Demak, har bir
yasalishda ikki elementning munosabati bor: yasashga asos bo‘lgan so‘z va yasalib chiqqan so‘z
(yasashga asos bo‘lgan element mustaqil holida ayrim so‘z, lekin yasalmaga asos bo‘lgach - undan
yangi so‘z yasalgach— so‘zning qismi: o‘zak yoki negiz). YAsalmadagi bu ikki element tashqi va
ichki tomonlardan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Bu munosabatning xususiyatlari:
So‘z yasalishining, yasama so‘zning, binarlik (ikki qismdan iborat bo‘lish) holati, binar
oppozitsiya tusida bo‘lishi, unda ikki elementning aloqador ekanligini ko‘rsatadi: yasama so‘z
(mahsul) va uning yasovchisi (yasalishiga asos bo‘lgan element). Masalan,
sutchi (sutchi so‘zi
sut
so‘zidan yasalgan,
-chi morfemasi yasovchi affiksi bo‘lib, yasashning vositasi bo‘lib kelgan). Binar
konstruktsiyadagi bu qismlar bir xil o‘zakli — bir o‘zakdan bo‘ladi. Demak, o‘zak o‘sha
elementlarning umumiy qismi sanaladi: qiyoslanayotgan elementlarning (yasama so‘zning yoki
qarindosh so‘zlarning) umumiy — o‘xshash qismi. YAsalmadagi ikki element semantik jihatdan
ham, formal (tashqi) jihatdan ham aloqador: shu tomonlar yasalganlikning ko‘rsatkichidir (busiz
yasalmalik munosabati bo‘lmaydi): a) so‘zning formal strukturasi murakkablashadi (kengayadi:
yasovchi element yasalmaga nisbatan sodda bo‘ladi:
ish —
ishchi): bu yasalganlikning tashqi
tomoni; b) ma`nosi ham murakkablashadi. Masalan,
o‘roq, yasalmasi o‘z yasovchi so‘ziga
(«o‘r»ga) nisbatan ikki tomonlama murakkabdir. Lekin konversiyada formal murakkablashish
ma`lum bir tashqi — material ko‘rsatkich orqali kengayish — uzayish tusida emas, balki
kategorial o‘zgarish tusida bo‘ladi.
Ko‘rinadiki, yasalgan so‘z bilan yasovchi so‘z o‘zaro yasalmalik munosabati bilan
bo
ғlangan bo‘ladi: bularning aloqasi so‘z yasash munosabati sanaladi. Bu elementlar orasidagi
semantik aloqa sezilmas holga kelsa, orada so‘z yasash munosabati bo‘lmaydi, yasama so‘z tub
so‘zga aylanadi (soddalanish hodisasi). So‘z yasalish strukturasi deganda, shu ikki element
orasidagi formal va semantik munosabatlarning birgaligini, yi
ғindisini tushunamiz. YAsama
so‘zning ma`nosi yasovchi so‘zning ma`nosiga asoslanadi: yasalma o‘zakning ma`nosini
rivojlantiradi, o‘shandan kelib chiqadi:
O‘roq yasalmasining ma`nosi o‘rish harakati bilan
asoslanadi (motivlanadi). SHunga ko‘ra: birinchi element asoslovchi (motivlovchi), ikkinchi
element asoslanuvchi (motivlanuvchi), ikkala elementning orasidagi munosabat motivatsiya
(motivlash, asoslash) munosabati sanaladi. Demak, «motivlangan» so‘zi «yasalgan» degan ma`noni
talqin qiladi. «Motivlovchi» esa «shunga asos bo‘lgan, shuni yaratuvchi» degan ma`nodir. SHuning
uchun ham yasama so‘zning ma`nosi, kelib chiqishi aniq sezilib turadi (motivlovchi orqali:
ko‘chgan ma`nodagi so‘zning asl ma`nodagi so‘z orqali sezilib turgani kabi. Masalan, «mard»
ma`nosidagi
xo‘roz so‘zi «petux» ma`nosidagi
xo‘roz so‘zidan— (shuning yasalmasi), lekin tub
so‘zning ma`nosi bunda.y emas: yasama so‘zlardagi motiv — sostavidagi qismlarni va qarindosh
so‘zlarni cho
ғishtirib aniqlash — bunda yo‘q. SHuning uchun tub so‘zlarning juda kami genetik
jihatdan (tarixiy-etimologik tekshirishlar orqali) aniqlangan bo‘ladi: yasamaligi belgilanadi.
«So‘zning ma`nosi uning sostavidagi qismlarning semantik xususiyatlari bilan bo
ғliq» degan
fikr hamma vaqt ham shu qismlarning ma`nosi yi
ғilib, o‘sha so‘zning ma`nosini hosil qiladi, shunga
teng bo‘ladi, degan mazmunpi anglata bermaydi. Bunda ikki-holat bor: 1. YAsalmaning ma`nosi
ko‘pincha, qismlarining ma`nosidan tu
ғiladi
(suvoq, suvoqchi, suvoqchilik kabi). 2. YAsalmanint
ma`nosi, ba`zan, qismlardan anglashilgan ma`nolarning yi
ғindisidan boshqacha bo‘ladi. Masalan,
