56
Rozetta toshi topilgandan so‘ng ierogliflar jumbo
ғini echishga bo‘lgan ishtiyoq yanada
kuchayib ketdi. Ana shu toshlarni o‘rganishga A.Kirxer, S.de Sasi, D.Okerblad, T.YUng kabilar
kirishganlar. Ierogliflarning ieratik va demotik turlari haqida dastlabki ma`lumot berganlar, lekin
oxiriga etkazmaganlar.
Ushbu jumboqni echishda (16 yoshida) frantsuz Grenobl’ akademiyasining akademigi
bo‘lgan J.SHampol’onning hissasi kattadir. U o‘z hayotini Misr sirlarini ochishga ba
ғishlagan.
J.SHampal’onning Misr bo‘yicha to‘plagan materiallari 20 jilddan iborat.
Qadimgi madaniyat o‘choqlaridan yana biri Mesopotamiya (ikki daryo – Dajla va Frot
orali
ғidagi er) sanaladi. Bu yurtda ossuriy-bobil yozuvining xilma-xil mixxat lavhalari yaratilgan.
e.de Sarzek, L.Vulli, K.Nibur, G.Grotefend, F.Myunter, D.Smit, O.Sulaymonovlar shumerlarning
bu mixxat lavhalarini o‘rganib o‘z nazariy fikrlarini bayon etganlar.
Semit akkadlari milodgacha uch ming yilliklarda Mesopotamiyaga kelib, ular madaniy xalq
shumerlarga duch keladi. SHumerlar tomonidan kashf etilgan mixxatni keyinchalik akkadlar, xetlar,
qadimgi forslar, elamiylar qabul qildilar.
SHumer mixxatlari Ur, SHuruppak xarobalaridan topildi. 1840 yilda ingliz olimi Leyard
Osuriya poytaxti Nineviya xarobalarini o‘rganish jarayonida 20 ming sopol kitobga ega bo‘lgan
shumerlar kutubxonasini qo‘lga kiritdi. Ana shu sopol kitoblarda «Bilgamish» dostoni yozilgan.
Akkadlar o‘zlariga notanish, shumer tilining birinchi lu
ғatini yaratganlar.
YOzuv madaniyati tarixiga nazar tashlansa, Markaziy Osiyoda yashagan xalqlar orasida
yagona alifbe bilan cheklanib qolgan ulusning o‘zi yo‘q. CHunonchi, su
ғd tili o‘z tarixi mobaynida
oromey, milliy su
ғd, moniy, suryoniy yozuvlaridan foydalanganlar. Qadimgi xorazmiy adabiy tili
uchun xorazmiy, arab alifbelari amalda bo‘lgan. Bular ba`zi ishlarda «Avesto» tili va yozuvi,
xorazm tili va yozuvi, baqtriya tili va yozuvi, su
ғd tili va yozuvi, sak tili va yozuvi degan nomlar
bilan ataladi.
Turkiy xalqlarning ota-bobolari 22 harfli oromey yozuvidan foydalanib, o‘zlarining 26 harfli
turk-run (sak tili va yozuvi)ni kashf etganlar.
Biz turk-run yozuvining oromey yozuvi asosida shakllanganligini inkor etmagan holda, sak
tili va yozuvi asosida Urxun-Enasoy yozuvi shakllangan, degan fikrdan yiroqmiz. CHunki 1970
yilgacha turkiy yozuv eramizning VI-VII asrlarida paydo bo‘lgan, degan fikr etakchi edi. Unga
nisbatan Urxun-Enasoy atamasini ishlatganlar. Qadimgi turkiy yozuv uchun Urxun-Enasoy yozuvi
atamasi qo‘llanilgan bo‘lib, undan voz kechish vaqti etdi. Turkiy yozuv Urxun-Enasoy tomondan
Ғarbga emas (chunki bunda 38 harfiy belgi bor), Markaziy Osiyodan (bunda 26 harfiy belgi bor)
SHarq tomon tarqalgandir. Urxun-Enasoy atamasi yozuv yodgorliklarining mahalliy guruhinigina
anglatadi.
1970 yili Olmoti yaqinidagi Issiq qo‘r
ғonini tekshirganda undan miloddan oldingi ko‘plab
buyumlar qatori kumush kosa topildi. Uning sirtida qadimgi sak (turkiy) yozuvi bor edi.
Issiq yozuvi nomi bilan mashhur bo‘lgan bu yozuv (26 harfli)ni A.S.Omonjo‘lov o‘qib
talqin etgan. Olim bu qadimgi turkiy yozuvning ildizlarini ikki yarim ming yillik o‘tmishdan
izlamoq kerakligini ta`kidlaydi. Xuddi Issiq yozuviga o‘xshash yozuv Far
ғona vodiysining Isfara,
Quva, Qal`ai bolo, Lo‘mbitepa, Surxondaryoning Xolchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa,
Af
ғonistonning Dashti Novur kabi joylaridan ham topildi. Bu yozuvlarni A.N.Bernshtam,
YU.A.Zadneprovskiy, S.G.Klyashtorniy lar o‘qigan va ma`lumot bergan.
