|
Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universitetiBog'liq tilshunoslik nazariyasi Qo‘shimcha material:
Sunnatulla Jumaqulov «Dulbarchin talqinlari» / «Zarafshon», 2011 yil 11yanvar’
-o‘z qadrini bilgan so‘z qardini biladi.
-qadimgi turkiy (urxun-enasoy) yozuvining istifodadan chiqib ketishi tarixi tarixiy zaruratga
bo
ғliqmi, uning yo‘qolib ketishiga nima sabab bo‘lgan?
-akad.Bartol’d: turk tili tabiatiga xos, ayniqsa, singarmonizm qonuniga moslashtirilgan bu
yozuv, uning o‘rnini egallagan uy
ғur va arab yozuvlariga nisbatan ancha mukammal edi.
-bu yozuvni dastlab XVII asrda Evropa olimlari ko‘rishgan va «run yozuvi» - sirli yozuv
deb atashgan.
-eramizning VI asrida Ettisuv va SHarqiy Turkistondagi turkiylarni birlashtirgan Istami
hoqon Vizantiya imperatori Uostin II ga ana shu yozuvda xat yozgan. Demak, u davlat miqyosida
qo‘llangan.
-ibn Arabshoh «Ajoyib ul-maqdur finavoyibi Taymur (Temur falokatlarida qismat
o‘yinlari)» asarida «Xitoyda turklarning «dulbarjin» deb atalgan yozuvini ko‘rdim, harfi – qirq
bitta», deb fikr bildirgan (
ҒA.AR.Qadimgi turkiy til).
-Klosan J.: Davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan bitiklarning ijrochilari Yuoik-tegin va boshqalar
maxsus maktabda o‘qitilgan. Bu maktabning asosiy vazifasi saltanat idorasi uchun – oddiy
yozuvdan farqli o‘laroq chiroyli va qulay alfavit yaratish edi.
-«dulbarchin» yozuvining topilishi ham antiqa. Bu haqda dastlab (1962) amsterdamlik olim
N.Vidzen xabar bergan. 1772 yilda D.Megsershmidt buni kel’t yozuvi, P.Pallas uni enasoy
dashtlaridagi ko‘chmanchi qadimiy got qabilalariniki, deydi.
-oradan bir asr o‘tgach, farang olimi J.Abel’-Remyuzi Xitoy yilnomasidagi bir jumlaga
asoslanib, bu yozuvlar turkiylarga xos, u enasoy qir
ғizlariga aloqador, deydi. J.Abel’-Remyuzining
to‘
ғri taxmini XIX asr o‘rtalariga kelib tamoman rad etildi.
-rus xitoyshunos V.Vasil’ev munosaraga yakun yasadi. Sibir’ yozuvlarining turkiyligi ayon
bo‘ldi. Mu
ғulistondan topilgan yozuvlarni V.Tomsen o‘qidi va tarjima qildi.
- J.Abel’-Remyuzining fikri nima uchun inobatga olinmadi? CHunki arab yozuvining
mavqei baland edi. Arab istilochilari M.Osiyoga o‘zlari bilan madaniyat, ilmu urfon emas, balki
mo‘
ғullar kabi dahshat, yonғin, ғorat olib keldi, kutubxonalarga o‘t qo‘yishdi. eng tubanligi toshga
bitilgan yozuvlarni «begona yozuv» deb ularni muttasil yo‘qotib yuborishdi. Boburning arab
yozuvini isloh qilish, uni turkiylashtirishga bo‘lgan orzulari sarobga aylandi.
-«dulbarchin» yozuvi sharqu
ғarbda hamon o‘rganilmoqda.
58
14-ma`ruza: TILSHUNOSLIK NAZARIYALARI VA TILNI
|
| |
