53
13-ma`ruza:
YOZUV VA UNING SHAKLLANISH
BOSQICHLARI
R e j a:
1. YOzuvning paydo bo‘lishi va tarixiy ahamiyati.
2. YOzuv va uning taraqqiyot bosqichlari.
3. O‘zbek yozuvining taraqqiyot bosqichlari.
Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar: yozuv, yozuv bosqichlari, mnemonika, buyumli yozuv,
piktografiya, logografik yozuv, ieroglif, fonografik, sillabik, fonetik yozuv, oromey-suriya,
Arabiston, YUnon-evropa, Misr yozuvi, Rozetta toshi, Mesopotamiya, SHumer, Mixxat, Markaziy
Osiyo, Issiq yozuvi.
1.YOzuvning paydo bo‘lishi va tarixiy ahamiyati. YOzuvning paydo bo‘lishi til qadar uzoq
tarixga ega emas. Hozir bizga ma`lum bo‘lgan tillarning yozuv tarixi o‘n-o‘n besh ming yildan
oshmaydi. Ba`zi tillarda hozirgacha yozuv yo‘q. Mas., Amerika qit`asidagi ayrim mahalliy aholi.
YOzuv ehtiyoj tufayli paydo bo‘ldi. Boshlan
ғich davrlarda xotirada saqlab qolish vositasi
tabiat predmetlari bo‘lgan. Predmetlar simvolikasi shunday vazifani bajargan. Mas., qarama-qarshi
qabila vakillarining navbatma-navbat trubka chekishi tinchlik simvoli bo‘lgan. Slovyan qabilalarida
ilgari va hozir ham mehmonni non va tuz bilan kutib olish do‘stlik va hurmat belgisidir.
YOzuv jamiyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri bo‘lib, kishilik jamiyatining har
tomonlama taraqqiyotida juda katta rol’ o‘ynaydi. YOzuvning xabar etkazish imkoniyati tufayli
turli masofadagi - dunyoning turli nuqtasida paydo bo‘lgan
yirik siyosiy, ilmiy, texnikaviy va
adabiy voqealar barcha xalqlarning mulkiga aylandi.
Agar yozuv bo‘lmaganida, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan yuksak madaniyat namunalari
bizgacha etib kelmagan bo‘lar edi. Xullas, harf yozuvi asosida paydo bo‘lgan ilmiy simvolika
tafakkur taraqqiyotini tezlashtirishda, fikrlash, o‘ylash va isbotlashning
yanada yuqori darajaga
ko‘tarilishida muhim rol’ o‘ynadi va o‘ynamoqda.
Tildagi uzoq yillar mobaynida yuz bergan fonetik, grammatik yaruslardagi o‘zgarishlardan
faqat yozuv tufayligina xabardormiz. Faqat yozuvgini til evolyutsiyasi to‘
ғrisidagi tasavvurimizni
jonlantira olishi mumkin.
Agar yozuv bo‘lmaganda, Mahmud Qosh
ғariy, YUsuf xos Hojib, Ahmad YUgnakiy, Lutfiy,
Alisher Navoiy singari buyuk siymolarning donishmandona fikrlaridan bahramand bo‘la olmas
edik.
YOzuvning yutu
ғi: tilda bo‘lmagan imkoniyatlar yozuvda yuzaga chiqadi. Ammo u tilning
to‘liq aksi emas, balki shartli va sun`iy aksidir.
YOzuv tilga nisbatan kam o‘zgarib, uning vazifasi ham bir muncha chegaralangandir.
Jamiyatning kelgusi taraqqiyotida radio va televizion, internet aloqa vositalari kabi yozuvdan
ustunroq bo‘lgan yangi vositalar ham yuzaga kelishi mumkin.
YOzuv o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmay, balki ma`lum bir ehtiyoj va zarurat asosida fikrni uzoq
masofaga etkazish yoki keyingi avlodlarga qoldirish talabi bilan yaratilgan. Uning o‘ziga xos
xarakterli belgilari bor
1. YOzuv mustaqil va asosiy aloqa vositasi bo‘lolmaydi, yordamchi vosita hisoblanadi.
2. Nutqni uzoq masofaga etkazish va keyingi davrlarga qoldirish uchun xizmat qiladi.
Grafik belgilar yozuvning asosiy qurolidir.
Demak, yozuv ko‘z bilan ko‘radigan va kishilar o‘rtasida o‘ziga xos aloqa vositasi bo‘lib
xizmat qiladigan grafik belgilar sistemasi bo‘lib, uning jamiyatda o‘ziga xos katta o‘rni va xizmati
bor, ya`ni yozuv ma`lum bir masofa bilan ajralgan odamlar orasidagi
aloqalarni yaxshilashda,
yozma adabiyotlarni va yozma adabiy tilni yuzaga keltirishda, ma`lum bir davrda yaratilgan
madaniy- adabiy yodgorliklarni keyingi davrlarga etkazib berishda nihoyat darajada muhim rol’
o‘ynaydi.
54
Olimlar yozuvning paydo bo‘lishi va ahamiyati to‘
ғrisida maxsus asarlar yozishgan.
Masalan, Abu Nasr Forobiy Aristotelning «Ritorika» asariga yozgan sharhida yozuv tizimi,
uslubiyat haqidagi fikrlarida o‘z ifodasini topgan. U tilshunoslikning mundarijasini olti bo‘limdan
iborat deb belgilaydi va beshinchisi «yozuv qonunlari va to‘
ғri talaffuz (orfoepiya) haqidagi fan»
ekanligini ta`kidladi. Bundan tashqari olim «Kitob fi sanoat al-kitoba» («YOzuv san`ati haqida
kitob»), nomli asar yozgan.
Abu Rayhon Beruniy tilshunoslikning ko‘p masalalari qatorida yozuvning ahamiyati haqida
ham atroflicha fikr yuritadi. U til va yozuvning munosabati haqida shunday yozadi: «Agar
insondagi so‘zlash quvvati hamma joyga shamol kabi yoyiluvchi bo‘lmaganda edi va zamonlardan
zamonlarga nafaslar singari o‘tuvchi xat yozish san`atini
keltirib chiqarmaganda edi, o‘tmish
zamonning xabarini, ayniqsa, uzoq zamonlar o‘tganda hozirgi zamon tillariga qanday ko‘chirib
bo‘lar edi?» Beruniy ayrim mutaassib kishilar arab yozuvini Alloh tomonidan yuborilgan, deb
ilohiy tus berayotgan bir paytda, har qanday yozuv kabi bu yozuv ham insoniyatning kashfiyoti
ekanligini e`tirof etadi. Lekin bu yozuvda ancha noqisliklar bor ekanligi, shuning uchun ham grek,
lotin, hind tilidagi asarlarning arab tiliga qilingan tarjimalarida ayrim nomlarni to‘
ғri
ifodalash
qiyin, shu tufayli ko‘p nomlar
ғaliz berilishini bayon qiladi. Olimning aytishicha, arab yozuvida
«katta baxtsizliklar» bor. Unli fonemalarning ifodalanmasligi, ko‘p
harflarning bir-biriga
o‘xshashligi va ularning ayrim nuqtalar orqaligina farqlanishi qator qiyinchiliklarga olib keladi.
V. Gumbol’dt shundan keyingi davrlarda «Harf yozuvi va uning til qurilishi bilan aloqasi
haqida»(1824) kabi asarlar yozgan.
