I-bob. Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil va bashorat qilish usullari
1.1. Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish asoslari.
Korxonalar ishlab chiqarish va tijorat ishlarini amalga oshira boshlaganida haqiqiy ma’lumotlar olinib, uni reja ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanib o‘rganiladi. Bu bilan rejaning naqadar realligiga baho beriladi, yuzaga kelgan ijobiy yoki salbiy holatlar aniqlanadi hamda imkoniyatlar oldindan qay darajada belgilanganligi yoki nazarda tutilmaganligi o‘rganiladi. Haqiqiy ma’lumotlar bevosita bozordagi holat bilan ham bog‘lanadi. Bozordagi o‘zgarishlar va ularning korxona faoliyatiga ijo-biy yoki salbiy ta’siri tezkorlik bilan tahlil qilinadi. Shu asosda tegishli chora-tadbirlar belgilanadi. Demak, bozor munosabatlarida barcha jarayonlar aniq faktlar bilan analitik usulda tahlil qilinib, ularni sintez yo‘li bilan umumlashtirib tegishli qarorlar qabul qilinadi hamda korxona faoliyatiga ta’sir o‘tkaziladi.
Iqtisodiy tahlil faqatgina haqiqiy holatni o‘rganib uni ijobiy tomonga o‘zgartirish vazifasini bajaribgina qolmaydi, balki uning vositasida korxona faoliyati bilan qiziquvchi shaxslar uchun ham zarur bo‘lgan ma’lumotlar tayyorlanadi. Bu bilan korxonani moliyaviy holati hamda iqtisodiy imkoniyati to‘g‘risida ham to‘la tasavvur hosil qilinadi. Natijada korxonaga ko‘plab hamkorlar jalb qilinish imkoniyati oshadi.
Muxtasar qilib aytganda, bozor munosabatlari ilmiy boshqaruvni talab qiladi. Maqsadga muvofiq boshqaruv esa uning muhim funksiyasi bo‘lgan iqtisodiy tahlil vositasida amalga oshiriladi. Iqtisodiy tahlilning aniq va ishonchli bo‘lishi boshqaruv qarorlarining obyektivligini oshiradi.
Qaror qabul qilish tizimida korxonani moliyaviy holatini tahlil qilish yo’li bilan olingan ma’lumotlar eng muxim elementlardan biri bo’lib hisoblanadi. Buxgalter hisobi va moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilarning barchasi u yoki bu darajada qaror qabul qilish uchun moliyaviy tahlil metodlaridan amaliy foydalanadilar.
Professional faoliyatning modellashtirish prinsipiga asoslangan kompyuterli ish o’yinlari, ta’lim jarayonini kompyuterlashtirishning rivojlanishi bilan o’qitishning faol metodlari orasida kundan - kunga sezilarli o’rinni egallab kelmoqda.
Iqtisodiy jarayonlarni imitasion modellashtirish barcha sohalarda turli modellarni va texnologiyalarni qo’llash imkonini yaratmoqda. Imitasion modellar turli ishlab chiqarish sharoitlarida boshqarish qarorlarini qabul qilishning qulay sharoitlarini yaratadi.
Iqtisodiy tizimlarni imitasion kompyuter modellari berilgan tizimni ichiga, shu bilan birga uning dinamikasiga to’g’ridan-to’g’ri yoki nisbatan ta’sir etuvchi faktorlarga kiruvchi jarayonlarni amalga oshiradi.
XX asrning 70-90 yillarida kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi bozor va korxonalarning imitasion modellarini yaratish va tarqatish bilan uzviy bog’lanib ketdi.
Hozirgi kunda xo’jalik subyektlarining moliyaviy holati turli pozisiyalarda surishtiriladi, bunda uni aniqlashning yagona metodologik yondoshuvi mavjud bo’lmaydi, bu esa tahlilning universal amaliy metodikasini yaratishni qiyinlashtiradi.
Birinchidan, moliyaviy holat deganda vaqt o’qi bo’yicha kapitalning aylanish jarayonining nuqtali xarakterikasi tushuniladi, bu o’z navbatida korxonani keyingi rivojlanish imkoniyatini ochib beradi. Korxonaning moliyaviy holati – bu iqtisodiy kategoriya bo’lib, fiksirlangan vaqt oralig’ida xo’jalik subyektlarini aylanishi va imkoniyatini rivojlanishida kapital holatini anglatadi. Korxonaning moliyaviy holati mablag’nining tarkibi va joylashishi, ularning manbalarining strukturasi, kapitalning aylanish tezligi, korxonaning o’z majburiyatlarini vaqtida va to’la bajarish imkoniyati, hamda boshqa faktorlar bilan xarakterlanadi.
Ikkinchidan, moliyaviy holat korxona mabdag’ini joylashtirish, uning inventision faoliyati xarakterikasi sifatida qarash mumkin, bu yerda bunday kategoriyaning rejali-nazorat aspektini ta’kidlash muhimdir.
Korxonaning moliyaviy holati korxona mablag’larini joylashtirish va foydalanishni xarakterlaydi. U tushum hisobidan o’zining shaxsiy mablag’larini to’ldirishning moliyaviy rejasi va chora tadbirlarini bajarilishi, hamda ishlab chiqarish fondlarining va asosan aylanadigan mablag’larning tezligi bilan ham bog’liqdir, agar ular rejada ko’rsatilgan bo’lsa.
Uchinchidan, moliyaviy holat korxonaning to’lov imkoniyati bilan aniqlanilishi mumkin. Korxonaning moliyaviy holati – uning xo’jalik faoliyatini ta’minlash uchun muasssani pulli mablag’lar bilan ta’minlanganligi yoki ta’minlanmaganligidir.
To’rtinchidan, moliyaviy holat korxona faoliyatining moliyaviy natijalarini ifodalovchi korxonaning iqtisodiy potensialining ajralmas qismi sifatida ham qaraladi. Iqtisodiy potensial-korxonaning o’zida mavjud material, mehnat va moliyaviy resurslaridan foydalangan holda o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishish imkoniyatidir.
Iqtisodiy potensialning ikki turi ko’rsatiladi: korxona mulkining axvoli va uning moliyaviy ahvoli.
Moliyaviy holat hisobot davrida erishilgag moliyaviy natijalar bilan aniqlanadi, va, bundan tashqari balansning ba’zi moddalar , hamda ular orasidagi munosabatlar bilan tavsiflanadi. Bunda qisqa muddatli istiqbolli nuqtai nazardan korxonaning to’lov imkoniyatlari, uzoq muddatli rejada esa moliyaviy chidamliligi to’g’risida gapiriladi.
Beshinchidan, moliyaviy holatni korxonaning investision jalb etish, moliyaviy bozorda uning raqobatdosh imkoniyatlarini xarakteristikalari sifatida ham qarash mumkin.
Xo’jalik subyektining moliyaviy holati – bu uning raqobatdosh imkoniyatlari ( ya’ni to’lov imkoniyati, kredit imkoniyati), moliyaviy resurslar va kapitallardan foydalanish, davlat va boshqa xo’jalik subyektlari oldidagi majburiyatlarni bajarish xarakteristikalaridir.
Oltinchidan, korxonaning moliyaviy hisoboti ko’rsatkichlarining majmuasi sifatida moliyaviy holatni aniqlashning hisobiy yondoshuvi mavjud. Moliyaviy holat buxgalter hisobida aniq schyot yoki schyotlar kompleksining qoldig’i kabi ma’dum bir muddatda (kvartalning boshi va oxiri, yarim yillik, to’qqiz oyliy, yillik) balansda holatlar bo’yicha ifodalangan aniq ko’rsatkichlar majmuasi bilan xarakterlanadi.
Korxonaning moliyaviy holati, umumiy ko’rinishda, muddatning oxirida uning boshlanilishidagi mablag’larning joylashtirish va foydalanilishdagi o’zgarishlarni xarakterlaydi.
Shunday qilib, ishning maqsadi uchun korxonaning moliyaviy holatini ma’lum bir muddatda korxonada mavjud turli faollar, majburiyatlar o’lchovi, xo’jalikni yuritish subyektini imkoniyatlarini , kreditorlarning talablarini qondirishning joriy va keyingi imkoniyati, hamda uning investision jalb etishini xarakterlovchi iqtisodiy kategoriyalar kompleksi sifatida aniqlash mumkin.
Moliyaviy holatni turlicha bayon etilishidan uni baholashning turli maqsadlari kelib chiqadi.
Biznes – diagnostika nuqtai nazarida moliyaviy holatning taxlil natijasi korxona rezervining optimal miqdorini aniqlashdan iborat bo’ladi, shu bilan u korxona to’lov imkoniyatini ta’minlash uchun yetarli bo’lishi va moliyaviy xarajatlarni minimumga olib kelishi kerak, shu vaqtning o’zida xo’jalik faoliyatidan zarar keltiruvchi aylanish resurslarini ishlatmaslik lozim.
Shu bilan birga ichki muammolarni topish va tugatishga tahlilni jalb etishni mo’ljallash mumkin:
Moliyaviy holatni tahlil qilishning asosiy maqsadi tayyorlash, asoslash va turli boshqarish qarorlarini qabul qilish uchun korxona ichki muammolarini, shu bilan birga rivojlantirish sohasidagi, krizisdan chiqish, bankrotlik prosedurasiga o’tish, oldi-sotdi biznesini, investisiyani jalb etishni baholash va identifikasiya qilishdan iborat. Qo’yilgan maqsad bir qator analitik masalalarni yechish bilan bog’liqdir. Adabiyotlarda korxonaning moliyaviy holatini ichki tahlil qilish masalalari quyidagi asosiy guruhlarga ajratiladi:
1. Moliyaviy holatni identifikasiya qilish.
2. Fazoviy-vaqt bo’lagida moliyaviy holatning o’zgarishining sezilishi.
3. Moliyaviy holatni o’zgarishiga sababchi asosiy faktorlarning sezilishi.
4. Moliyaviy faoliyatdagi kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlanilishi va yo’q qilinilishi va korxonaning moliyaviy holatini va uning to’lov imkoniyatini yaxshilash rezervlarini topish.
5. Erishish mumkin bo’lgan moliyaviy natijalarni,xo’jalik faoliyatining real sharoitlaridan kelib chiqqan holda iqtisodiy rentabellikni va xususiy va ijaraga olingan resurslarini bashorat qilish, turli ko’rinishlardagi variantlarda resurslardan foydalanishni moliyaviy holati modelini yaratish.
6. Moliyaviy resurslardan yanada samaraliroq foydalanish va korxonaning moliyaviy holatini mustahkamlashga qaratilgan aniq tadbirlarni iщlab chiqish.
Moliyaviy holatni ichki baholashning mazmuni ko’pincha foydalanuvchilarning iqtisodiy sferasi bilan aniqlanadi .
Moliyaviy holatni baholash asosiy ko’rsatkichlar orasidagi o’zaro bog’liqlikni strukturlash va identifikasiya qilish imkonini beruvchi har xil turdagi modellar orqali o’tkaziladi.
Modellar asosan uchta asosiy turlarga: deskriptiv, predikativ va normativlarga ajratiladi.
Deskriptiv modellar, tavsiflanuvchi modellar kabi ma’lum bo’lib, korxonaning moliyaviy holatini baholash uchun eng asosiysi hisoblanadi. Uning tarkibini balans hisobotlari sistemasini yaratish, turli analitik uzilishlarda moliyaviy hisobotni tasvirlash, hisobotni vertikal va gorizontal tahlili, analitik koeffisiyentlar sistemasi, hisobotga analitik yozuvlar tashkil etadi. Bu hamma modellar buxgalter hisobi axborotlaridan foydalanishga asoslangan.
Predikativ modellar – bu oldin faraz qilingan, bashorat qilingan xarakterdagi modellar.
Ular korxonaning daromadi va uning bo’lajak moliyaviy holatini bashorat qilish uchun ishlatiladi.
Ulardan eng ko’p tarqalgani: sotishning kritik hajmi nuqtasini hisoblash, bashoratli moliyaviy hisobotlarni, dinamik tahlil modellar (qattiq determinirlangan faktorli modellar va situasiali tahlil modelarni qurish.
Normativ modellar korxona faoliyatining faktik natijalarini, byudjet bo’yicha hisoblangan, kutilayotgan natijalar bilan taqqoslash imkonini beradi. Bu modellar asosan ichki moliyaviy tahlilda qo’llaniladi. Ularning mohiyati texnologik jarayonlar, buyumlarning turi, javobgarlik markazi bo’yicha xarajatlarning har bir moddasi bo’yicha normativlarni o’rnatishga va bu normativlardan faktik ma’lumotlarni uzoqlashu-vini tahlil qilishga olib keladi. Tahlil muhim darajada qattiq determinirlangan faktorli modellarni qo’llashga asoslangan bo’ladi.
| 