|
Alisher navoiy nomidagi toshkent davlatBog'liq H.Dadaboyev. O\'zbek terminologiyasi (1)čï,
yulduz-
čï, čerig-
či, tura-lïq, jibä-lik, kejim-lik va h.k;
Fe’l –o‘zaklardan ot-terminlar hosil qiluvchi affikslar: pus-uğ,
ből-äk//ből- űk, yur-uš, čap-qun, quv-ğun//qav-ğun, yasa-vul, tosqa-
vul, tata-vul, nikä-vűl, yasa-l, qaba-l, tunqa-l, suyurğa-l, yasa-q,
tolğa-ma, yasa-v, bašla-maq va h.k.;
Ot(ism)lardan fe’l-terminlar yasovchi affikslar: yağï -la-, oq-la,
čerik-lä -, jibä-län-, qïlïč-lan-, at-lan-, ya-la-//yay-la- va h.k.;
Fe’l-o‘zaklardan fe’l-termin hosil qiluvchi qo‘shimchalar:
sava-š -, ur-uš -, tala-t-, evr-il-, yïğ-ïl-, bas- ïl-, qïr- ïl-, yïğ-ïštur-,
bas-tur-, qač-ur, tűš-űr-, tut-ul- va h.k.
Terminlarning sintaktik (kompozitsiya) yo‘l bilan yasalishiga
tubandagi faktik materiallar misol bo‘ladi: kőkteműr “zirh, sovut”,
kučaband “to‘siq, g‘ov, barrikada”, yatïš tavačïsï “askarlarni yotoq
bilan ta’minlovchi harbiy mansab egasi”, uluğ uruš “dahshatli jang”,
divanbegi “devonbegi”, onbegi “o‘nbegi”, yuzbašï “yuzbashi”,
miƞbegi “ming askardan iborat harbiy qism sarkardasi” tűmänbegi
“o‘n ming kishidan tashkil topgan qism, diviziya qo‘mondoni”,
qošunbegi “kichik harbiy bo‘linma boshlig‘i” va h.k.
XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshida o‘zbek adabiy tili
xalq turmush tarzida alohida, o‘zga xos o‘rinni egalladi. Bu davr
adabiy tili va uslubida jiddiy va muhim jarayonlar yuzaga keldi.
Ushbu jarayonlar o‘zbek xalqi hayotida sodir bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy
munosabatlarning o‘zgarishi natijasida maydonga chiqdi. XIX
asrning 70-yillaridan e’tiboran O‘rta Osiyo Rossiyaga qaram bo‘lib
35
qoldi. Natijada mahalliy millat vakillari, xususan, ziyolilar orasida rus
madaniyati ommalasha boshladi. Kapitalistik munosabatlar o‘zbek
xalqi hayotga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Ayni davrda keyinchalik
progressiv-demokratik, deb nom olgan o‘zbek adabiyoti shakllandi.
O‘zbek tili leksikasi va terminologiyasi uch manba asosida boyib
bordi:
o‘zbek tilining ichki imkoniyatlari va qonunlari zamirida
yuzaga kelgan terminlar: bosmaxona, nizomnoma “ustav”, nishontosh
“yodgorlik”, yig‘ilish “majlis” va h.k.;
o‘zbek tili terminologiyasining jonli xalq tili so‘zlari hisobiga
kengayishi yaqqol namoyon bo‘ldi: bo‘zchi, bezgak, iskaptopar,
arava va h.k;
ruscha-baynalmilal terminlarning o‘zbek tilida o‘zlashishi: a)
ijtimoiy-siyosiy terminlar – uyezd, pristav, soldat, volost, duma va
h.k.;
b) transport bilan bog‘liq tushunchalarni anglatuvchi terminlar
– poyezd, vagon, vokzal, stansiya, depo va h.k;
v) sanoat, tijorat va moliya tizimida qo‘llanuvchi terminlar –
zavod, fabrika, vistavka, magazin, kredit va h.k.;
g) madaniyat, fan, maorif sohasi terinlari – gimnaziya, teatr,
gazeta, muzey, universitet, kafedra va h.k.;
d) tibbiy terminlar – gospital, lazaret, feldsher, doktor va h.k.;
ye) hujjat va mukofotlar nomlari – medal, pasport, orden,
attestat, diplom va h.k.;
yo) sudlov terminlari – sud, sudya, zakon va h.k.;
j) o‘lchov birliklari nomi – pud, minuta, sajen va h.k.;
z) harbiy terminlar – general, korpus, konvoy, kapitan,
leytenant, polkovnik, mayor va h.k.
Zikr etilgan o‘zlashma terminlarning muayyan qismi
keyinchalik ular anglatgan tushunchalarning turmushdan chiqib
ketgani bois iste’moldan qoldi, ba’zilari esa o‘zbek tili so‘z
xazinasida mavjud muqobillari bilan almashtirildi, salmoqli qismi esa
o‘zbek tili terminologiyasi tizimida faol qo‘llanishda davom etdi.
|
| |
