|
Beshinchi mavzu: Qadimgi turkiy til, eski turkiy til va eskiBog'liq H.Dadaboyev. O\'zbek terminologiyasi (1) Beshinchi mavzu: Qadimgi turkiy til, eski turkiy til va eski
o‘zbek adabiy tili terminologiyasi
Reja:
1. Qadimgi turkiy til terminologiyasining mavzuiy guruhlari.
2.Eski o‘zbek tili terminologiyasining hosil bo‘lish yo‘llari.
3.O‘zbek tili terminologiyasining boyish manbalari.
Asosiy tushunchalar: adabiy til, til xususiyatlari, so‘zboylik, runik
bitiktoshlar, ijtimoiy-siyosiy terminlar, soliq va boj terminlari,tibbiy
terminlar,
ekstralingvistik
omillar,
terminlarning
yasalishi,
o‘zlashmalar,eski o‘zbek adabiy tili, zoonimlar, anatomik terminlar,
astroponimlar.
Turkiy yozma-adabiy tilning dastlabki namunalari sirasiga kirmish
qadimgi run bitiklari, shubhasiz, turkiy xalqlar ajdodlariga xos yuqori
darajada shakllangan lisoniy madaniyatidan darak beruvchi manba vazifasini
o‘taydi. Qadimgi turkiy tilning fonetik-fonologik, morfem-morfologik,
leksik-semantik va sintaktik xususiyatlari O‘rxun-Yenisey(Enasoy) tosh
bitiklari va epitafiyalarida o‘z ifodasini topgan. Runik obidalar janr nuqtai
nazaridan olti guruhga taqsimlanadi:
tarixiy–biografik bitiklar: Kultegin, Mo‘g‘ilon (Bilga qag‘an),
Kulichur, To‘nyuquq, O‘ngin, Selenga, Sujun, Qorabalg‘asun bitiktoshlari;
32
epitafik bitiklar: Yenisey, Talas, Tuva, Xaqosiya qabr toshlari;
qoyalar,toshlar va qurilishlardagi (Xo‘yto‘-Temir) bitiklar;
diniy matnlar: folkitobi “Folnoma”;
Turfondan topilgan yuridik/huquqiy hujjatlar
;
Maishiy narsa-buyumlardagi bitiklar.
Runik bitiklar va ilk eski turkiy til obidalari leksikasi tarkibida bir
qancha terminologik tizimlarning mavjudligini turkiyshunoslikda olib
borilgan izlanish va maxsus tadqiqotlar tasdiqlagan. Xususan, qo‘yidagi
mavzui guruhlarga oid terminologik tizimlar bitiklar matnida faol
qo‘llangan:
Ijtimoiy-siyosiy terminlar tizimi – qağan “Oliy hukmdor, xoqon ”,
tegin “taxt vorisi, xonzoda”, šad “Turk va Uyg‘ur xoqonligida oliy harbiy-
ma’muriy unvon”, yabğu “G‘arbiy turk xoqonligi hukmdori”, qatun “
malika”, tudun “nazoratchi”, tutuq “viloyatning harbiy hukmdori ”, tarqan “
hokim”, beg “bek, boshliq”, eltäbär “azlarning sarkardasi”, sabčï “elchi”,
yolčï “boshliq”, bağa (sug‘d )“unvon, lavozim”, ï šbara (sanskrit) “unvon,
mansab” va h.k.
Harbiy terminlar – kőrűg “ayg‘oqchi, josus”, ayğučï “harbiy
maslahatchi ”, sűbašï “sarkarda, lashkarboshi”, yerči “yo‘l ko‘rsatuvchi,
qulavuz”, sűƞűš
“jang, urush”, sűƞűg
“nayza”, sű “lashkar, qo‘shin”,
buyruq/buyuruq “farmonbardor”, qïšlaq “qish mavsumi uchun mo‘ljallangan
lashkargoh, lager”, qurğan “qo‘rg‘on, istehkom”, barğu “o‘lja”, tegiš
“jang”, kedim “sovut; yopinchiq”, yelmä “g‘oratgar askariy guruh ”, bulun
“bandi, tutqun”, asir (ar.) “tutqun, asir” va h.k.
Savdo-sotiq, moliya bilan bog‘liq tushunchalarni ifodalovchi
istilohlar: arqïš “savdo-sotiq karvoni ”, sat- “sotmoq”, satïğ “savdo-sotiq”,
satïğčï “tojir, savdogar”, berim alïm “qarz”, alïm berim “qarz”, otağ “qarz”,
otağčï “qarzdor”, ribat “rabot, karvonsaroy”, bergűči “sudxo‘r, qarz
beruvchi”, baqïr “pul birligi; mis tanga”, dinar “dinor (oltin tanga) va h.k.
Soliq va boj terminlari tizimi – berim “to‘lov”, qabïn “tayyor
mahsulot bilan to‘lanadigan soliq turi”, qubčïr “davlat tomonidan
fuqarolardan undiriladigan jon solig‘i” , rabjat “qullardan undiriladigan
soliq”va h.k.
Zoonimlar – buğra “ erkak tuya”, arslan “arslon, sher”, at “ot”, ud
“qoramol (buqa yoki sigir ), qağatïr “xo‘kiz”, bőri “bo‘ri ”, bars “yo‘lbars”,
|
| |
