38
morfologik usul, arabcha o‘zlashmalar, forscha-tojikcha o‘zlashmalar,
Atamashunoslik qo‘mitasi.
Hozirgi vaqtda o‘zbek terminologiyasi har tomonlama shahdam
qadamlar bilan taraqqiy etmoqda. Ilm, fan va texnika, siyosat, iqtisodiyot va
madaniy hayotga doir asasiy tushunchalar mutanosib terminologiya tizimi
bilan ta’minlangan. Mustaqillik yillari mamlakatda turfa ikki tilli, ko‘p tilli
hamda izohli lug‘atlar dunyo yuzini ko‘rdi. Ayni
paytda turli sohaga oid
terminologik lug‘atlar tuzish borasida jadal ishlar amalga oshirilmoqda,
terminlogiyaga oid o‘quv, o‘quv-metodik va ilmiy adabiyot nashrdan
chiqmoqda. O‘zbek terminologiyasining yanada rivojlanishida ommaviy
axborot vostalarining o‘rni salmoqli bo‘lmoqda.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili muayyan terminologik tizimi boyishi,
to‘ldirilishi va takomillashishining bosh manbasi, boshqa tillarda
kechayotganidek, shubhasiz, o‘z lug‘at boyligi ekanligi ayni haqiqat.
O‘zbek terminologiyasining o‘z boyliklari va imkoniyatlari
hisobiga taraqqiy etishi ikki yo‘l bilan voqelanadi: a) tilda mavjud,
tayyor
so‘zlardan yangi narsa-predmet va tushunchalarni ifodalashda foydalanish:
b) o‘zbek adabiy tili so‘z yasash imkoniyatlari ishtirokida yangi terminlar
yaratish.
Yangi terminlarni ro‘yobga keltirishda so‘z yasashning morfologik,
semantik va sintaktik usullaridan unumli istifoda etiladi. Terminlar
yaratishda kalkalash usulining ham sezilarli o‘rni bor.
O‘zbek tili terminologiyasining ulkan ulushini ruscha-baynalmilal
fond asosida yuzaga chiqqan nomlar tashkil etadi. Boshqa noturkiy tillardan
o‘zlashgan terminlar o‘zbek xalqi faoliyatning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy,
sotsial, madaniy, ma’naviy jabhalarini qamrab olganligi bilan xarakterlidir.
O‘zbekiston Oliy Kengashi tomonidan 1989- yilning 21- oktabrida
“Davlat tili haqida”gi Qonunning qabul qilinishi o‘zbek tili so‘z boyligining
asosiy qatlamlaridan hisoblanmish terminologik leksikaga yangicha
munosabatda
bo‘lishni
taqozo
etdi.
Qonunning
7-moddasida
ta’kidlanganidek, “Davlat o‘zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini
ta’minlaydi,
shu jumladan, unga hamma e’tirof qilgan ilmiy-texnikaviy va
ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish hisobiga ta’minlaydi”.
Ushbu jahonshumul ahamiyatga molik Qonunning qabul qilinishidan
so‘ng, taxminan, 3-5 yil davomida ilgaridan tilda qo‘llanishda bo‘lgan
terminlarni, ayniqsa, ruscha-baynalmilal qatlamni qaytadan ko‘rib chiqish
tendensiyasi kuchayib ketdi. So‘zsiz, bunday sa’y –harakatlar o‘zbek tilining
sofligini saqlash, uning asl tabiatini qayta tiklashga qaratilganligi bilan
muhim ahamiyat kasb etdi. Sobiq sho‘rolar hukmronligi davrida o‘zbek tili
lug‘at tarkibining shakllanishi va rivojlanishida alohida rolga ega bo‘lgan
ko‘pdan-ko‘p ko‘hna so‘zlar asossiz ravishda eskirgan leksik birliklar
kategoriyasi, ya’ni arxaizmlar sirasiga kiritilgan edi. Ayni nohaqlikni
o‘nglash, tarixiy haqiqatni tiklash muhim vazifa sifatida kun tartibiga
qo‘yilgan edi.
39
O‘zbek ziyolilari,
chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi qoshida tashkil qilingan Atamashunoslik qo‘mitasining samarali
mehnati
evaziga muxtoriyat, ma’muriyat, ma’mur, muqobil, hakam, tashrif,
insonparvarlik,
xususiylashtirish,
boshboshdoqlik,
qoldiq
(saldo),
iqtisodiyot, ma’lumotnoma, reja, dastur, kengash singari juda ko‘p ijtimoiy-
siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlar qaytadan qo‘llanishga kiritildi.
Biroq bu kezlarda terminlarni almashtirish va ishlatishda ma’lum
chalkashlik hamda xatoliklarga ham yo‘l qo‘yildi. Terminologiyaga xos
meyorlarga har doim ham amal qilinmadi. Ilgari muvaffaqiyatli qo‘llangan
terminlarni muomaladan zo‘rma-zo‘raki siqib chiqarish, ularni so‘z
yasalish qonuniyatlariga javob bermaydigan leksik birliklar bilan
almashtirish harakati avj oldi.
Vaqtinchalik eyforiya natijasida totalitar tuzumga nisbatan yillar
davomida shakllangan sovuqlik oqibatida qator ruscha-baynalmilal
terminlarni almashtirish harakati ko‘zga yaqqol tashlandi. Masalan,
aeroport
termini o‘rnida
qo‘nalg‘a, tayyoragoh, bandargoh terminlari ishlatila
boshlandi,
institut termini
oliygoh, ilmgoh, bilimgoh so‘zlari bilan
almashtirildi,
jurnal termini o‘rnida
oynoma, majalla, jarida, oybitik
so‘zlarini ishlatish tavsiya etildi va h.k.
Chetpul (valyuta
), pultopar
(biznes),
hujjatasrov (arxiv),
nusxakash (notarius),
naqliyot (transport),
malakasinov (attestatsiya) singari yangi yasamalar sun’iyligi, termin yasash
meyorlarigi javob bermasligi bilan ajralib turar edi (Bektemirov 2002; 34).
Bunday shoshqaloqlik oqibatida o‘zbek terminologiyasida noilmiy terminlar
paydo bo‘ldi, terminlar tizimida sinonimiyaning kuchayishi yuz berdi.
Ma’lumki, har qanday til, avvalambor, o‘z ichki imkoniyatlari
zaminida rivojlanadi. Ayni chog‘da, mamlakatlar
va xalqlararo rang-barang
munosabatlar har qanday tilda o‘zlashmalarning vujudga kelishida muhim
omil hisoblanadi. Mazkur hodisa o‘zbek tili uchun ham yot emas.
O‘zbek tilida katta miqdordagi arabcha va forscha-tojikcha
o‘zlashmalarning qo‘llanishda qolayotgani sir emas. Bularning muayyan
qismi ilmiy terminologiya tarkibida o‘z faolligini yo‘qotmagan. Xususan,
maktab, sinf, muallim, ma’ruza, muvozanat, vazn, tijorat, bojxona, viloyat,
falak, huquq, tarkib, matn, mavzu, hokim, narx,payvand singari termin
hamda terminologik leksika nafaqat mutaxassislar, shuningdek, aholining
keng qatlamlari nutqida hech qanday qiyinchiliksiz faol ishlatiladi. Garchi,
hozirgi vaqtda o‘zbek tilida terminlar yasash jarayonida
arab va fors-tojik
tillari manba sifatida deyarli ishtirok etmasa-da, ammo o‘zga qarindosh
turkiy tillarda bo‘lgani singari o‘zbek tili lug‘at tarkibidagi terminlarning
aksariyati shu qadimiy tillarga mansubdir. Bu o‘zlashmalar o‘zbek tilining
fonetik va grammatik qoidalariga bo‘ysungan holda yangi mazmun kasb
etgan va yangi voqelangan tushunchalarni ifodalashda xizmat qilmoqda.
Ruscha-baynalmilal so‘z va terminlarning o‘zbek tiliga kirib kelishi
XIX asrning birinchi yarmidan boshlangan bo‘lib, uning haddan tashqari
kuchayishi o‘lkaning Chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi, keyinchalik bu
yerda sho‘rolar hukmdorligining qaror topishi davriga to‘g‘ri keladi.
40
Bu jarayon o‘zbek tili terminologiyasi dinamikasini kuzatishda yorqin
namoyon bo‘ladi.
O‘zbek tiliga xos ilmiy-texnikaviy terminlarning ulkan qismini boshqa
tillar (rus tili orqali lotin, yunon, german, roman va h.k.)dan o‘zlashgan
leksik birliklar tashkil qiladi.
