42
bo‘ysundirilishi.
3. Xalq xo‘jaligidagi yangi sohalarning o‘zbek terminologiyasi
rivojidagi roli.
Asosiy tushunchalar: mustaqillik davri, globallashuv,internet davri,
realiyalar, o‘zbek kurashi, donor til, mutanosib, almashtirish, tarjima qilish,
so‘z yasalish usullari, dublet, davlat boshqaruvi, lug‘at fondi, moslashish,
milliy siyosat, ekotermin, kimyo terminologiyasi, til qonunlari, yangi
nomlanishlarning voqelanishi.
Globalllashuv, internet va kompyuterlashtirish asrida O‘zbekiston
Respublikasining jahon hamjamiyati safidan o‘rin olishi davlatlararo
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy va h.k. aloqalarning qizg‘in, jadal
suratlar bilan rivojlanishiga olib keldi.
Bunday munosabatlarning ijobiy natijalari nafaqat ijtimoiy-siyosiy,
madaniy-iqtisodiy hayotda,
shuningdek, tilda ham o‘z ifodasini topmoqda.
So‘nggi yillarda o‘zbek terminologiyasi tayyor xorijiy leksik birliklar hamda
ular anglatuvchi
akademik litsey, kollej, magistr, magistratura, bakalavr,
tender, preferensiya, investitsiya, litsenziya, diler, megapolis, ekologiya,
ekspert, demping, inflyatsiya, kliring, supermarket, minimarket, giper
market, chat, paynet, elektorat, narkobiznes, milliy aviakompaniya, klasster,
robot-taksi, drayver, elektron viza, tranzit biznes, trend, brend, logistika,
vatsapp, rouming, instagram, telegram, mikrozaym, investor, onlayn, oflayn,
onlayn-broker, onlayn rejim, keys-stadi, innovatsion texnopark singari
mutlaqo yangi tushunchalar va realiyalar hisobiga boyib bormoqda.
O‘zbekiston Respublikasi olimlarining
dunyoning rivojlangan
mamlakatlari yetakchi muassasalari ilm ahli bilan o‘rnatgan ilmiy-texnik
munosabatlarining jadalllashuvi, hamkorlikda dolzarb ilmiy masalalar ustida
izlanishlar olib borishning yo‘lga qo‘yilishi, yosh iste’dod egalarining
nufuzli chet el universitetlari va institutlarida o‘qishi yoxud malaka
oshirishi terminlar sistemasining yaqinlashuvi, boyishiga ko‘mak beradi.
Hozirgi o‘zbek terminologiyasi uchun G‘arb tillari, ayniqsa, ingliz tilidan
ko‘plab terminlarning quyilib kelishi diqqatga sazovordir.
Shu
bilan bir qatorda, o‘zbek tili terminlarining boshqa tillar
tomonidan o‘zlashtirilayotgani ajablanarli hol emas. Zero, so‘z o‘zlashtirish
hodisasining ikki tomonlama sodir bo‘lishi tilshunoslikda allaqachon
tasdig‘ini topgan.
Ta’kidlash joizki, 1999 yilning may oyida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti tashabbusiga muvofiq o‘zbek kurashi bo‘yicha jahon birinchiligi
o‘tkazildi. Keyinchalik bu sport turining ommalushuvi va dunyo sahnasiga
chiqishi natijasida
kurash, yonbosh, chala, halol, g‘irrom kabi terminlar
xalqaro sport terminologiyasining mulkiga aylandi (Bektemirov 2002;10).
Sharq taronalari (Vostochniye melodiy),
o‘zbek modeli (Uzbekskaya
model) singari terminlar jahonga mashhur bo‘ldi.
Mahalla institutining
qayta tiklanishi
fuqarolar yig‘ini, fuqarolar yig‘ini raisi, oqsaqol va h.k.
43
terminlarning o‘zga tillar so‘z boyligidan mustahkam o‘rin olishi yoki
tarjima qilinishiga bois bo‘ldi.
Qayd etish lozimki, o‘zbek terminologiyasi tizimida xorijiy tillarga
taalluqli tushunchalarni o‘z ichki imkoniyatlar asosida ifodalash tamoyili
yetakchilik qilmoqda. Bunday jarayon paytida chetdan kelayotgan
o‘zlashmalarning bir qismi o‘zbekcha mutanosiblari
bilan almashtiriladi
yoki tarjima (kalka) qilinadi. Ushbu usul yangi tushunchalarni atashda o‘ta
qulayligi va mahsuldorligi bilan ajralib turadi. Masalan,
aksiyadorlik
