Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

50
2017. 
4. Лотте Д.С. Краткие формы научно-технических терминов. - М.: 
Наука, 1971. 
5. Лотте Д.С. Очередные задачи технической терминологии. Т.1.-
М.: Московский лицей, 1994. 
6. Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси 
масалалари.-Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси.2017. 
7. Проблемы языка науки и техники.-М.: Наука, 1970. 
8. Саидқодирова Д. Инглиз ва ўзбек тилларида интернет 
терминларининг лингвистик тадқиқи. Филол. фан.бўйича фалс. докт. 
дисс. автореф. -Тошкент, 2018. 
9. Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 21 декабрда янги 
таҳрирда қабул қилинган “Давлат тили ҳақида”ги Қонуни. 
Sakkizinchi mavzu: Istiqlol davrida sodir bo‘lgan tub 
o‘zgarishlarning o‘zbek terminologiyasiga ta’siri 
Reja: 
1.Mustaqillik davri xalq hayotida yuz bergan tub o‘zlarishlarining 
o‘zbek terminologiyasi rivojiga ta’siri. 
2.O‘zbek terminologiyasida mavjud qusurlar. 
3. Terminlarning yasalishida faol modellarning o‘rni. 
Asosiy tushunchalar: ijtimoiy-siyosiy hayot, termin yasash 
modellari, motivlangan terminlar, motivlanmagan terminlar, metonimik 
ko‘chim, affiksal termin yasash, sermahsul affiks, kammahsul 
qo‘shimcha, mutaxassislik terminlari, zoonimlar, texnikaviy terminlar, 
sohaviy terminologiya, guruhlashtirish, tizim, sheva va lahja 
materiallari, internet, tilning ichki imkoniyatlari, ekstralingvistik omillar, 
texnologiya. 
Ma’lumki, terminlar oddiy so‘zlar singari umumadabiy va 
maxsus leksikada bor bo‘lgan so‘z va o‘zaklardan yasaladi. 
O‘zbek tili terminlari sistemasi o‘zga qarindosh turkiy tillardagi 
singari mavjud struktur turlar, ya’ni sodda, yasama, qo‘shma, qisqartma 
va so‘z birikmalarini qamrab oladi. 
O‘zbek terminologiyasini takomillashtirish borasida qilinishi 
lozim bo‘lgan vazifalar yetarlicha. 
Bugungi kunda o‘zbek tili soha terminologiyasi har tomonlama 
takomillashish jarayonini boshidan kechirmoqda. Terminlarning ular 
ifodalaydigan 
narsa-buyum, 
voqea-hodisa 
tushunchasi, ma’no-
mazmuniga mutanosib, mos tushishi, struktur(shakl) jihatdan ixcham 
bo‘lishi, yakka ma’noni ifodalashi, ma’nodoshlik(sinonimik) qatorlariga 
kirmasligi kabi talablar terminshunoslar diqqat markazidan joy olganligi 
yangilik emas. Ayniqsa, chet tillardan shiddat bilan kirib kelayotgan ilm, 

51
fan, texnika, texnologiyaga doir terminlarni qanday tarzda qabul qilish, 
o‘zlashtirish xususida har xil yondashuvlar ko‘zga tashlanadi. Istiqloldan 
keyin o‘zbek terminologiyasi nafaqat miqdor, shuningdek, sifat 
o‘zgarishlarga ham yuz qo‘ydi. O‘zbek tili imkoniyatlaridan foydalangan 
tarzda terminlar tizimini tartibga solish masalasiga alohida e’tibor 
qaratilmoqda. Xususan, muayyan narsa-buyum, tushuncha, voqea-
hodisani ifodalashda ona tili qatori, o‘rni bilan, o‘zbek tili shevalari va 
lahjalari so‘z xazinasida mavjud tayyor so‘zlardan foydalanilmoqda, 
o‘zbek tilida asrlar osha sinovlarga bardosh bergan so‘z yasovchi 
affikslarning termin hosil qilishdagi ishtirokidan unumli istifoda 
etilmoqda, kalkalashning mavjud turlari yordamida terminlar hosil 
qilishga jiddiy diqqat qaratilmoqda, mazkur usullarning birortasi ham 
qo‘l kelmagan kezlarda chet tili terminlari aynan, tayyor holda o‘zbek 
terminologiyasi tarkibiga olinmoqda. So‘nggi fikrning isbotini AKT va 
zamonaviy pedagogik texnologiyalar, kompyuter, internet bilan bog‘liq 
terminlarning qo‘llanishida ko‘ramiz.
Shubhasiz, o‘zbek terminologiyasi tizimi sezilarli rivojlanishda 
bo‘lishiga qaramay, ushbu soha ham muayyan qusur va kamchiliklardan 
holi emas. Bizning nazarimizda ularni quyidagi tarzda guruhlashtirish 
o‘zini oqlaydi: 
1) Ilmiy-texnikaviy terminlarning yanada taraqqiy etishi va 
takomillashuvida ona tilining ichki manbalari va so‘z yasash 
usullaridan qoniqarli tarzda foydalanmaslik. Ilmiy-texnikaviy 
taraqqiyot bugungi kunda dunyodagi barcha rivojlangan va 
rivojlanayotgan davlatlar hayotida lokomativ rolini ado etmoqda. 
Eng 
zamonaviy 
qurol-aslahalar, 
asbob-anjomlar, 
dastgohlar, 
robotlar, axborot kommunikatsiya texnologiyalarisiz kelajak jamiyat 
taraqqiyotini tasavvur qilish amri mahol. O‘zbek modeli asosida o‘z 
rivojlanish yo‘lini belgilab olgan mamlakatimizda xalq xo‘jaligining 
barcha tarmoqlari, xususan, og‘ir va yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi, 
ilm-fan, madaniyat, san’at, sport sohalari ildam qadamlar bilan 
rivojlanmoqda. Buning natijasi o‘laroq O‘zbekiston jahon 
hamjamiyatining faol a’zosiga aylandi. Dunyoning yetakchi 
davlatlari bilan o‘rnatilgan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, ijtimoiy, 
madaniy, diniy va h.k. aloqalar negizida taraqqiyotning yangi 
pallasini boshidan kechirayotgan xalqimiz chet ellardan olib 
kelinayotgan eng so‘nggi texnika va texnologiyalar bilan oshno 
bo‘lmoqda, ularni kundalik hayotda qo‘llash imkoniyatiga ega 
bo‘lmoqda. Vatandoshlarimiz, ayniqsa, iste’dodli yoshlarning 
xorijning nufuzli oliy o‘quv yurtlarida tahsil olishi, yosh 
mutaxassislarning chet ellardagi universitetlarda malaka oshirishi, 
zamonaviy axborot texnologiyalarining insonlar turmushidan o‘rin 
olishi kabi omillar oqibatida yangidan-yangi tushunchalar va ular 
bilan bog‘liq terminlar tilimizning so‘z xazinasidan o‘rin olmoqda. 
Mubolahasiz ta’kidlash joizki, ayni kezlarda o‘zbek tili terminologik 

52
tizimiga G‘arbiy Yevropa tillaridan bevosita va bilvosita yopirilib 
kirib kelayotgan terminlarni tartibga solish, unifikatsiya qilish, ularni 
o‘zbek tili qoidalariga bo‘ysundirish qiyin kechmoqda. Chetdan 
kelayotgan axborotning haddan tashqari ko‘pligi va serqirraligi 
terminologiyaga xos jihatlarni har doim ham diqqat markazida 
ushlab turish imkoniyatini bermayapdi. Bu holat terminlarni 
o‘zlashtirish, kalkalash, izohlash paytida muayyan qiyinchiliklarni 
yuzaga chiqarmoqda. O‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan 
samarali foydalanishga zarur e’tibor qaratilmoqda, so‘z yasash 
usullaridan har doim ham unumli iste’foda etilmoqda, deb 
bo‘lmaydi. Chet tilidan o‘zlashayotgan terminlarni aynan qabul 
qilish an’anasi hamon yetakchilik qilmoqda. Masalan, internet 
tarmog‘ida qo‘llanayotgan netabayt, ping, piksel, plagin, rastr, 

Download 1,46 Mb.