gigabayt, gigabit, interfeys, megabayt, terabayt, exabayt, zettabayt,
yottabayt,
portativ,
additiv,
tilshunoslikka
doir
abzats,
agglyutinatsiya, aksent, analogiya, apokopa, grammatika, denotat,
diglossiya, jargon, ideogramma, intonatsiya, kalka, konvergensiya,
semasiologiya, sotsiolekt, jismoniy tarbiya va sportdagi boks, futbol,
xokkey, kikboksing, konfu, karate, gimnastika, arena, stadion kabi
terminlar shular sirasidandir.
2) Ayni bir termin bilan bir nechta yoki har xil ma’nolarni
ifodalash. Terminologiyada salbiy jihat hisoblangan mazkur holat
qator terminlar sistemasidagi chalkashliklarni yuzaga keltirishi
mumkin. Masalan, byulleten leksemasi 1. xabarnoma; 2. byulleten
(saylov byulleteni); 3. varaqa (kasallik varaqasi) ma’nolarida
ishlatilmoqda. Terminning faqat yakka ma’noni ifodalashi
lozimligini hisobga oladigan bo‘lsak, ayni holatni o‘nglash borasida
jiddiy ishlarni amalga oshirishning zarurligi oydinlashadi.
3) Bir ma’noni ifodalashda ikki, ba’zan bir nechta termin-
sinonim (dublet, leksik variant)larning parallel ishlatilishi.
Terminologiyaga oid tadqiqot ishlarining barchasida bir ma’noni
ifodalash uchun faqat bitta termin qo‘llanishi zarurligi bot-bot takrorlangan.
Shunga qaramasdan, nafaqt o‘zbek terminologiyasi, balki boshqa til
teraminologiyalarida ham muayyan ma’noning bir nechta termin-sinonimlar
yoki dubletlar va leksik variantlar yordamida ifodalanishi ko‘zga tashlanadi.
Tibbiy terminlar tizimida qo‘llanayotgan aqlpastlik- telbalik; zayflik-sustlik;
ko‘rlik-so‘qirlik; tortishish-qisqarish-tarang tortish, iqtisodiy terminlar
sirasidagi budjet-mablag‘, hisobchi-buxgalter, homiy-sponsor, bo‘nak-
avans, hisob varag‘i-to‘lovnoma, taftish-reviziya, kirim-debit, qarzdor-
debitor, soliq va bojxona terminologiyasidagi jarima-peniya, dallol-broker,
qiymat-tannarx, badal-vznos, daromad-tushum-foyda, xaridor-mijoz-sotib
oluvchi, soliqchi-soliq yig‘uvchi, bojmon-bojxonachi, ijtimoiy, harbiy,
huquqshunoslik terminlari sistemasidagi diktator-yakka hokim, aparteid-
irqiy ayirmachilik, vazifa- funksiya,ofitser-zobit, gipoteza-faraz-taxmin,
53
prolongatsiya-uzaytirish,
konversiya-o‘zgartirish-almashtirish,
jarayon
terminlari qatoridagi boshqarish-boshqaruv, yig‘ish-yig‘uv, ko‘paytirish-
ko‘paytiruv, siqish-siquv, sport sohasidagi penalti-11 metrlik jarima,
birinchilik-chempionat, qoshimca taim-overtaiym singari terminlar shular
jumlasidandir.
O‘zbek terminshunoslari oldida yuqorida keltirilgan muammolar
qatori tubandagi masalalarni ham hal etish mas’uliyati ko‘ndalang turibdi:
umumqo‘llanish xarakteridagi ba’zi terminlarning mutanosib
variantlarining mavjud emasligi;
ilm-fan va texnika soha terminlarini tartibga solish hamda bir
xillashtirishning qoniqarsizligi;
terminlarni qo‘llashda imloviy chalkashliklarga yo‘l qo‘yish;
terminografiya masalalariga bugungi talablardan kelib chiqib
yondashish, turli turdagi terminologik lug‘atlar tuzish va nashr qilish
jarayonini boshqarish hamda nazorat qilishning sustligi;
turli sohalarda qo‘llanuvchi terminlar aynanligini ta’minlaydigan
metodik qo‘llanma va davriy byulletenning mavjud emasligi;
terminologik leksika, ayniqsa, Mustaqillik davri ilmiy-texnikaviy
terminlar haqida olib borilayotgan nazariy tadqiqotlarning qoniqarli
emasligi;
terminologiya masalalari bilan maxsus shug‘ullanadigan boshqaruv
hamda monitoring organining yo‘qligi.
O‘zbek terminologiyasi tizimida tub terminlar qatori derivativ
terminlarning
ham
roli
salmoqlidir.
Tub
terminlar
o‘zbek
terminologiyasining barcha shakllanish va rivojlanish bosqichlarida ko‘zga
tashlanadi. Xususan: el, yurt, yoy, o‘q, to‘p, to‘ra, tamg‘a, til, qin, boy, kung
“joriya, kanizak”, qul, yov, qorin, jag‘, o‘pka, ko‘z, oy, kun kabi tub
terminlar deyarli barcha terminologik sistemalar uchun xosdir.
Yasama terminlar, shubhasiz, o‘zbek terminlogiyasining ulkan
qismini tashkil etadi. Yasama terminlar morfologik, sintaktik va semantik
yo‘l bilan hosil qilinishi jihatidan umumleksikadan farqlanmaydi.
Affiksatsiya termin yasashning eng mahsuldor usuli bo‘lib, bu usul
o‘zbek terminlogiyasi qaror topishining biz bilgan yuqoridagi bosqichlarida
yetakchilik qilgan.
So‘z yasalishi o‘zbek tilshunosligida chuqur va atroflicha tadqiq
etilgan masalalardan hisoblanadi. Mazkur muammoga oid bir qancha
54
dissertatsiyalar himoya qilingan, talaygina monografiya hamda maqolalar
e’lon qilingan. Termin yasalishi ham o‘zbek tilshunoslari diqqat markazidan
o‘rin olgan sohalardan sanaladi.
Termin yasalishida morfologik, sintaktik hamda semantik usullar o‘ta
mahsuldor va faol bo‘lib, bularning ko‘magida terminologik tarkib muttasil
boyib, taraqqiy etmoqda.
O‘zbek tili terminlarining aksariyatini motivlangan, ya’ni so‘z-
terminlar (qo‘shimchalar bilan yasalgan), termin-qo‘shma so‘z, termin-
birikmalar hamda semantik (asosan metaforik) ko‘chim asosida hosil
qilingan terminlar tashkil qiladi. Shu bilan bir qatorda, terminlarning
salmoqli qismi motivlanmagan, ya’ni o‘zbek tilining o‘z sodda so‘zlari,
o‘zlashmalar, termin-kalkalar va antrponimlardan metonimik ko‘chim
vositasida voqelangan.
So‘z turkumlari nuqtai nazaridan o‘zbek tili terminologiyasi asosan ot,
sifat, ravish va fe’l so‘z turkumlariga xos so‘zlardan iborat. Shak-shubhasiz,
ot-terminlar o‘zbek terminlogiyasining poydevorini tashkil etadi. Ayni
paytda, sifat turkumiga dahldor so‘zlarning terminologik leksika tarkibi
taraqqiyotidagi o‘rni salmoqli ekanligini ham yoddan chiqarmaslik lozim.
Fe’l-terminlar ham o‘zbek terminologiyasining sezilarli ulushi sanaladi.
O‘zbek tilida morfologik usul bilan termin yasalishi umumadabiy til
leksik birliklarini hosil qiluvchi ayni so‘z yasovchi qo‘shimchalar hamda
so‘z yasovchi qolip (model)lar yordamida amalga oshiriladi.
Affiksal termin yasalishi umumadabiy so‘zlarning hosil qilinishi
singari juda qadimdan yetakchi va sermahsul usul hisoblanadi. O‘z vaqtida
Mahmud Koshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy, Ibn Muhanna lug‘atlarida,
XIII-XIV asrlarda turkiy til grammatikasiga doir arab tilida yaratilgan
risolalarda, Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida o‘zbek
(turkiy) tili so‘z yasalishi vositalari va yo‘llari haqida qimmatli ma’lumotlar
keltirilgan edi.
Hozirgi paytda o‘zbek tili so‘z yasalishi masalasiga tegishli ilmiy
adabiyotlarda so‘z yasovchi affikslarining to‘la tarkibi ma’lum darajada
tartibga solingan.
Affiksatsiya usuli bilan yasalgan ot turkumli termin (turdosh
ot) lar.
1. Ot (sifat) turkumli so‘zlardan yasalgan terminlar.
-chi affiksli so‘z yasovchi model
O‘ta sermahsul va turg‘un hisoblanmish –chi affiksli model hozirgi
55
o‘zbek terminologiyasi tizimida amaliy qo‘llanishda qolayotgan katta
miqdordagi terminlar bilan ifodalangan. Mazkur model turdosh otlar
yasovchi modellar qatorida eng mahsuldorligi va faolligi bilan ajralib turadi
(Gulyamov 1955; Shoabdurahmonov 1980;175-178; Begmatov 1985;132-
133). Mazkur model ot so‘z turkumidan aksariyat shaxs oti, ish - harakatni
bajaruvchi, biron kasb bilan shug‘ullanuvchi, ijtimoiy mansublik (SHerbak
1977;103; Sravnitelno-istoricheskaya grammatika 1988;144-146) kabi
ma’nolarni ifodalovchi otlarni hosil qiladi.
-chi affiksining tarixiy taraqqiyoti jarayonida harakat-holat, kasb-
hunar, mutaxassislik ma’nolarni ifodalashi ravshan namoyon bo‘ladi. VII-
XIV asr qadimgi turkiy runik hamda eski turkiy til yozma manbalarida
ushbu affiks ishtirokida yasalgan bedizchi ( rezchik po derevu, kamnyu,
vayatel)(DTS,90),
|
