3.2.Dostondagi Farhod va Shirin obrazlariga xarakteristika.
Navoiy obrazlarni tayyor holda bermaydi. Farhod va Shirin obrazlari
voqeaning o‘zi bilan birga kurash va to‘qnashuvlarda, izlanish va sinovlarda
o‘sib, kamol topib boradi. Bu, birinchi navbatda, dostonning bosh qahramoni
Farhod obraziga taalluqlidir. Har bir obraz o‘z individual jihatlari bilan,
52
dunyoqarashi, maqsadi, kishilarga munosabati, xulq – atvori va tashqi qiyofasi
bilan to‘la namoyon bo‘ladi.
Navoiy yaratgan obrazlar ichki ruhiy kechinmalari bilan ham
kitobxonning ko‘z o‘ngida mukammal gavdalanadi. Bunga, xususan, ko‘zguda
Shirinni ko‘rgan Farhodning holati, Shirinning Farhodga yozgan dard – alamli
maktubi va boshqalar yorqin misol bo‘la oladi. Kichik bir epizod keltiraylik.
Mehinbonu mehnat mo‘jizalari ko‘rsatgan Farhodning boshidan duru la’l
sochdiradi. Biroq Shirin ko‘rinmagani uchun bular Farhodga tatimaydi,
aksincha, duru la’l uning boshiga yog‘dirilgan toshdek tuyuladi.
23
Farhod shahzoda bo‘lsa-da, mashhur usta Qorandan toshyo‘narlik,
Moniydan naqqoshlik san’atlarini mukammal o‘rganib, ustozlarini hayratda
qoldiradi. Hoqon o‘g‘liga xazinasini ko‘rsatgani, “Oinai Iskandariy” sirlarini
bilish uchun Yunon tomon safari, undagi ajoyib-g‘aroyib sarguzashtlari
nihoyatda jozibali va go‘zal tasvirlangan. Farhod Arman dashtida kanal
qazayotganlar oldiga keladi. Ularga rahmi kelib,
Hunarni asrabon netgumdur oxir,
Olib tuproqqamu ketgumdur oxir, ─ deb hunarini, mo‘zijakor
teshasini ishga solib kanal qazadi. Keyingi voqealar Farhodning Arman
o‘lkasidagi faoliyati – kanal ─ “Ayn ul-hayot”, hovuz ─ “Bahr un najot” va
qasr qurish, Xusravga qarshi kurash, oxirida esa vafoti bilan bog‘liqdir. Bunda
Farhod quruvchi, naqqosh, toshyo‘nar va pahlavongina emas, balki Shirinning
haqiqiy oshiqi, uning uchun o‘zini ham qurbon qilishga tayyor inson sifatida
gavdalanadi. Shuning uchun Alisher Navoiy dostonini yozayotganida ham ana
shu masalaga asosiy diqqatni qaratib yozadi:
Meni mahzung‘akim, ishq etti bedod,
Solib g‘am tog‘ida andoqki Farhod.
Munosibdur agar tortib navoni,
Desam Farhodi mahzun dostoni.
23
Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – T.: “Ўқитувчи”. 1976, 455-б.
53
Yozib jon mushafidin ikki oyat,
Debon Farhodu Shirindin hikoyat.
Dostonda ana shu ikki timsol o‘zining jozibadorligi bilan, samimiyligi,
haqiqiyligi, buyuk insonga xos fazilatlari bilan kishini maftun etadi.
Navoiygacha yaratilgan dostonlarning birortasida ham Farhod bilan Shirin
o‘rtasidagi muhabbat sarguzashti Navoiyda bo‘lganidek kengligi, murakkab
sarguzasht tarzida tasvirlangan emas. Shoir tomonidan “porloq yulduz”,
“toblanuvchi gavhar”, “alangali chaqmoq” va nihoyat, “insoniylik tojining
bezagi” deb ta’rif etilgan ishq dostonida Farhod bilan Shirinni el – yurt
manfaatlari yo‘lidagi kurashlarga ilhomlantiradi. “Ikki jonibdin xulqi karim”,
“adab va tavozu muqobalasida izzat va ta’zim” bu qahramonlarning
o‘limigacha qat’iy amal qilgan shiorlari bo‘lib qoladi.
“Farhod va Shirin”da an’anaviy qissalarda uchramaydigan, jafokash
Farhodning “iffat saroyi”ning shohi Shiringa muhabbati va bu yo‘lidagi uning
mardonavor kurashini keng ko‘lamda tasvirlash maqsadida qissa to‘qimasiga
Alisher Navoiy tomonidan olib kirilgan yangi mavzular katta silsilani tashkil
etadi.
24
Navoiy Farhodning mehnatning va ijodkorlikda erishilgan
muvaffaqiyatlarning asosiy boisi uning ilmi, aqli va irodasi deb hisoblaydi.
Farhod aql va tafakkur kuchiga baho berar ekan:
Dedi: har ishki qilmish odamizod,
Tafakkur birla bilmish odamizod.
Ulum ichra manga to bo‘ldi madxal,
Topilmas mushkule men qilmagan hal, - deydi.
Adabiyotda xalq dahosi yaratgan qahramonlar orasida Farhod obrazi Navoiyni
butun ijodi davomida to‘lqinlantirib keldi. “Farhod va Shirin” yaratilgan davrga
qadar ham Navoiy o‘zining o‘nlab g‘azallarida Farhod nomini alohida mehr –
muhabbat bilan tilga oladi. Adibning “Mufradot” asarida Farhod nomiga
24
Ўзбек адабиёти тарихи. –Т. 1978. 243-б.
54
muammo janrida yozilgan maxsus bir she’r mavjud. Doston muqaddimasidagi
bayonlardan anglashilishicha, Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonini
yozishdan oldin Nizomiy, Xusrav Dehlaviy asarlari bilan bir qatorda mavzu
tarixiga oid bo‘lgan barcha manbalarni sinchiklab ko‘zdan kechirib chiqqan.
Ulug‘ shoir izlanishlar jarayonida “bu gulshan sahnida gul ko‘p, chaman ko‘p”
degan fikrga keladi. Shu “chaman” va uning “gullari” o‘rtasida Navoiyni:
Qalam bargi guli nasringga surmak
ya’ni:
Raqam Farhod va Shiringa surmak
fikri band qiladi. Shu niyat paydo bo‘lgandan boshlab shoirga Farhod obrazi
butun to‘laligi bilan yaqinlashib kela boshlaydi. Navoiyni asarni tezroq yozish
va tugallash shavqi chulg‘ab oladi:
Magarkim bu tamanno bo‘ldi paydo,
Ki shavqi ayladi ko‘nglimni shaydo.
Alisher Navoiyning Farhod obraziga bo‘lgan bu qadar mayl – rag‘bati
shoirning gumanistik qarashlari bilan asoslanadi.
25
Professor A.Hayitmetov: “Navoiy Farhod obrazi ustida ishlar ekan, o‘z
idealiga real hayotda har qadamda uchrab turuvchi kishi obrazini emas, balki
yetishish, hayotda uchratish qiyin bo‘lgan orzudagi, fantaziyadagi ideal kishi
obrazini yaratishni maqsad qilib qo‘ygan…” – deb yozadi. Buni Farhodning
tug‘ilishidanoq unin qalbida ishq dardi joylashganini, ko‘zida muhabbat ashki,
damida oh dudi, jamolida “vafo to‘g‘rosi” borligini tasvirlashidanoq payqash
mumkin.
26
Buyuk Navoiyning xizmatlari shundaki, dostonni yaratishda o‘z idealini
faqat Farhod siymosidagina emas, ayol zotining barcha go‘zalliklarini, jasoratini,
pok sevgisini o‘zida mujassamlashtirgan Shirin obrazini hayotiy, jitimoiy,
ma’naviy timsolini yaratadi. Alisher Navoiy tasvirida Shirin Mehinbonu
tarbiyasidagi malika. U har jihatdan: zohiriy, botiniy, ma’naviy va ma’rifiy
25
Бадриев Ф., Худойбердиев А. Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достони ҳақида // Til va adabiyot
ta`limi. 2011, 8-сон, 58-б.
26
Эркинов С. Шарқ адабиётида Фарҳод қиссаси. –Т.: “Фан”. 1985, 36-37-б.
55
jihatdan ham go‘zal va beqiyos.Shuning uchun shoir Shirin siymosi – portretini
shunday bir mahorat bilan chizadiki, uni o‘qigan kishining ko‘zi o‘ngida bu timsol
butun borligi bilan namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari uning ma’naviy – ma’rifiy
saviyasi ham ana shunday go‘zal va yuksak darajada. Shuning uchun uning
atrofidagi o‘n qiz — Dilorom, Diloro, Diloso, Gulandom, Sumanbu, Sumanso,
Parichehr, Parivash va Paripaykarlar ham Shiringa munosib bo‘lib, biri she’riyat,
biri musiqa, biri mantiq, biri hay’at, biri tarix, biri hisob, biri muammodonlikda
tengi yo‘q foziladirlar:
Bu fanlada bular bir – biridin ahsan,
Yuz ul fanliq aro har qaysi yak fan.
Bunda Alisher Navoiy Mehinbonu saroyidagi ajoyib bir ijodkorlik va bilimdonlik
muhitini tasvirlaydi. Buning sababini esa Mehinbonuning o‘zida ko‘radi:
Mehinbonu ki donishparvar erdi,
Bilik ahlig‘a shohi sarvar erdi.
“Farhod va Shirin”dagi bu tasvir Shirin kabi komil insonlarni yetishtiruvchikomil
sharoitni ham nazarda tutadi. Shunday bo‘lganda faqat erkaklargina emas, balki
ayollar ham o‘z qobilyatlari va imkoniyatlarini har tomonlama yuzaga chiqara
oladilar. Bu esa Alisher Navoiyning orzusi va asosiy maqsadi hamdir. Shuning
uchun Alisher Navoiy tasviridagi Shirin o‘z taqdirini o‘zi hal qiladigan erkin
shaxs. Bu holat quyidagi lavhada yaqqol ko‘zga tashlanadi: Shirinning dovrug‘ini
eshitgan Xusrav unga sovchi yuboradi. Bu haqida Shiringa aytganlarida, u shunday
javob beradi:
Manga ne yoru ne oshiq havasdur,
Agar men odam o‘lsam ushbu basdur.
Agar Bonu iloji bilsa, qilsun,
O‘zumni o‘ltururmen, yo‘qsa bilsun.
27
Umumta’lim maktablarida asarni o‘qitishda, asardagi yetakchi qahramonlar
xarakterini ochishda o‘qituvchi turli savollar bilan o‘quvchilarga murojaat qilishi
27
Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар.I жилд. – Т.: “Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси” нашриёти. 2002,
160-161- б.
56
mumkin. Masalan, asardagi yetakchi qahramonlardan ikkitasining obrazlari uchun
materiallar to‘plang. Ularni quyidagi jadvalga moslashtiring:
Portret tasviri
Eng muhim
tasvir
vositalari
Qahramonlarning
ichki
kechinmalari
tasviri
Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonining obrazlar tizimi tahlili uchun
quyidagi materiallarni tayyolang:
1.
Asardagi eng muhim portret tasvirlarini kartochkalarga oling.
2.
Ulardan dars jarayonida foydalanish yo‘llari haqida gapirib bering.
3.
Qahramonlarning bir – birlariga nisbatan bildirgan fikr – mulohazalarini
o‘rganing. Bunda ularning qanday xislatlari namoyon bo‘ladi.
4.
Dostondagi diolog va monologlarning ayrim obrazlar o`ziga xos
xususiyatlarini ko‘rsatib berishdagi o‘rni va ahamiyatini izohlab bering.
5.
“Farhod obraziga tavsif” mavzusi uchun inshoning qisqa va
kengaytirilgan rejalarini tuzing.
Umumiy o‘rta ta`lim maktablari uchun Adabiyot dasturida quyidagi ko‘rsatmalar
berilgan: “Farhod va Shirin” dostonining “Xamsa”da tutgan o‘rni. Farhod va Shirin
obrazlarining tahlili va talqini. Ular yuksak insoniy fazilatlarning badiiy mujassami
sifatida Farhoddagi mardlik, jasorat, oqillik, sevgida sadoqat va vafodorlik
xislatlarining aks etishi. Shirin go‘zal va oqila malika timsoli sifatida. Dostonning
badiiy xususiyatlari”.
Ushbu talablarni bajarish uchun, xususan, Farhod va Shirin obrazlarining
to‘liq o‘zlashtirilishi uchun qanday topshiriqlar bergan ma’qulroq edi. Bu haqida
har bir o‘qituvchi o‘z mahorati bilan javob beradi. Farhod obraziga tavsif berish
uchun uning portreti tasvirlangan o‘rinlar ham yordam beradi. Doston matnidan
shunday o‘rinlarni belgilangki, har bir tasvirning dostondagi badiiy – estetik
57
vazifalarini aniqlasin. Shirin tasvirida adib ko‘plab tasvir vositalaridan
foydalangan. Ularni aniqlab, guuhlashtirish va vazifalarini izohlash ham katta
natijalar berdi.
Alisher Navoiy Farhodni barcha go‘zal insoniy fazilatlar bilan bezab
kitobxonga taqdim etgan. Poklik insonning komilligini belgilaydigan asosiy sifat
deb hisoblagan adib Farhodni quyidagicha ta’riflaydi:
Demonkim ko‘ngli pok – u, ham ko‘zi pok,
Tili pok – u, so‘zi pok – u, o‘zi pok,
Muningdek diynati pokiza loyiq,
Duosin aytibon poki xaloyiq.
Badiiy adabiyot insonning ruhiy, ma’naviy dunyosini boyitishi, ezgulikka
chorlashi, ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Zero, Alisher Navoiy o‘z orzu –
istaklari hamda ideallarini Farhod va Shirin, Layli va Majnun, Iskandar, Axiy
singari qahramonlariga singdirgani bejiz emas. “Farhod va Shirin” dostonining
syujeti, kompozitsion qurilishi, obrazlar qiyofasi, tasvir vositalaridagi xalq og‘zaki
ijodiyoti izlari Navoiyning xalqning bu bebaho xazinasiga katta boylik sifatida
qaraganligini ko‘rsatadi. Alisher Navoiy ishqiy sarguzasht qissalarning an’anasi
doirasida ijtimoiy – siyosiy masalalar borasida ham keng ko‘lamda bahs yuritish
imkoniyatini kashf etadi. Adib shu maqsadda Farhod obrazining tarixini yaratishni
maqsad qilib qo‘yadi va dostonda hamma diqqatini Farhodning tug‘ilishidan
boshlab uning murakkab sarguzashtlarini tasvirlashga qaratadi.
|
