2.3. “Farhod va Shirin” dostonini syujeti, kompozitsion tuzilishi.
Nasriy bayonchilik, tabdil, badiiy asarni nazmdan nasrga o‘girish an’nasi
boshqa adabiy hodisalar singari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. XIX asr boshida
Navoiy dostonlari nasriy bayonlarining dastlabki namunalari Xorazmda adib Umar
Boqiy tomonidan yaratildi. Bu Navoiy dostonlarini falsafiy “murakkab”
adabiyotdan ─ “sodda” adabiyotga, janrdan – janrga o‘girishning ilk namunasi edi.
Umar Boqiy XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning boshlarida
Xorazmda ijod etgan. Umar Boqiy haqida bizgacha nihoyatda kam ma‘lumot yetib
kelgan. Unin faoliyati Navoiy dostonlari asosida yaratilgan “Farhod va Shirin”,
“Layli va Majnun” qissalari olimlarimiz tomonidan muayyan darajada o‘rganilgan.
Umar Boqiyning “Farhod va Shirin” qissasi va Navoiyning shu nomli
dostoni qiyoslab o‘rganilgan dastlabki tadqiqot Abdurauf Fitratning 1930-yili
“Alanga” jurnalida (1 – 2-sonlar) chop etilgan “Farhod va Shirin” dostoni
to‘g‘risida”gi maqolasidir. Fitrat qissa va dostonning qiyosiy tahlilidan oldin,
umuman, “Xusrav va Shirin”, “Farhod va Shirin” sayyor syujetlarining adabiyotga
kirib kelishi, Firdavsiydan, Besutun tog‘laridagi bitiklardan to Navoiygacha bosib
o‘tilgan yo‘li xususida batafsil to‘xtaydi. Markaziy Osiyo, xususan, Boysunda
mazkur syujetlar asosida paydo bo‘lgan xalq hikoyalari haqida ham fikr yuritadi.
43
Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni 54-bobdan iborat. Umar Boqiy dostonni
xalq kitobiga aylantirishda kompozitsion yaxlitlash yo‘lidan boradi. Dostonni bir
necha qismlarga ajratib, ularni o‘zi nomlaydi. Navoiy dostonidagi sarlavhalarni
aynan takrorlamaydi.
Jumladan, asar boshlanishi Navoiy dostoni birinchi bobidagi kabi
sarlavhasiz berilgan. “Va ollohi A`lam shahzoda Farhodni oynai Iskandarga
boqqani hikoyasi”, “Shahzoda Farhodni oynai Iskandarni tamosho qilib otashi
ishqqa giriftor bo‘lg‘ani”, “Farhodni ariq qozimoq bilan balo tog‘ini boshiga
yog‘durg‘onini hikoyasi”, “Va bu asnoda Farhod parivashi uchun Xusravi
zolimning elchi yiborganini hikoyasi” tarzida nomlanadi.
19
“Farhod va Shirin” dostonining syujeti uning g‘oyat ko‘p epizodlardan
tashkil topganligini ko‘rsatadi. Bu epizodlar ichida Farhod bilan Shirin
sarguzashtlarining boshlanishiga sabab bo‘lgan epizod – Farhodning oynada
Shirinni ko‘rib, sevib qolishi tasviridir. Shu sababli bu epizod asar
syujetining,Farhod sarguzashtlarning bosh tuguni hisoblanadi.
Doston syujetining kulminatsiyasi Xisrav bilan Farhod o‘rtasida bo‘lib
o‘tgan dialogdir :
Dedi: nedur senga olamda pasha?
Dedi: ishq ichra majnunluq hamesha…
Dedikim: ishqig‘a ko‘nglung o‘rundur?
Dedi: ko‘nglumda jondek yoshurundur…
Dedi: ko‘nglung fido qilsa jafosi?
Dedi: jonimni ham aylay fidosi…
Dedikim: shahg‘a bo‘lma shirkat andesh!
Dedi: ishq ichra tengdur shohu darvesh!
Dedi: joningg‘a bu ishdin alam bor.
Dedi: ishq ichra jondin kimga g‘am bor?
Dedi: ishq ichra qatling hukm etgum,
19
Бадриев Ф. Худойбердиев А. Бадиий адабиётни ўқитиш мезони. Бадиий матн таҳлили ва талқин
муаммолари.-Т. 2012, 69-70-б.
44
Dedi: ishqida maqsudumg‘a yetkum.
Farhodning insoniy fazilatlari, shoirning insonparvarlik qarashlari, doston
g‘oyasi ana shu dialogda o‘zining mukammal ifodasini topgan. Doston syujetining
yechimi Farhod bilan Shirinning o‘limidir.
20
“Farhod va Shirin” dostonining kompozitsiyasi:
Dostonning
kompozitsiyasi
Tugun
Voqealar rivoji
Kulminat-
sion nuqta
Yechim
Chin
mamlakati
hoqonining
farzandsizligi-
dan
tashvishlanishi
va nihoyat
o‘g‘il ko‘rishi.
Unga Farhod
deb ism
berilishi.
Farhodnin
tarbiyalanishi.
Farhod
kamolotga
yetgan sari
uning rangi
somondek
sarg‘aya
borishi;
ma’yusligi,
otasining
Farhodga o‘z
xazinasini
tomosha
qildirishi.
Farhodning
unda sandiqni
ko‘rishi.
Yunonistonga
safar qilishi,
Sulaymon
uzugini
topishi,
Farhodning sog‘lig‘i
tobora
yomonlashayotganligi
tufayli dengiz bo‘yiga
olib borilishi,
dengizda to‘lqin
boshlanib,
kemalarning g‘arq
bo‘lishi, Farhodning
bir taxta ustida
hushsiz qolishi va
savdogarlar
tomonidan
qutqarilishi,
qaroqchilarni
yengishi, Shopur
bilan Arman
o‘lkasiga borishi, ariq
qazib, suv
chiqarishda shuhrat
taratishi. Shirin va
Shirinning
go‘zalligi
haqidagi
xabarning
Eron
podshosi
Xisravga
yetishi,
Xisravning
Arman
o‘lkasiga
bostirib
kirishi,
Farhod,
Shirin va
Mehinbonu
bilan
zolimlar
o‘rtasidagi
nizolar.
Zulmning
Farhod-
ning o‘limi.
Shirinning
vafodor-
larcha
halok
bo‘lishi.
Zolimlar-
ning
parokanda
bo‘lishi.
Arman
yurtida
tinch va
osoyishta-
likning
o‘rnatilishi.
20
Зуннунов А.Мактабда адабиёт ўқитиш методикаси.- Т.: “Ўқитувчи”,1985,119-120-б.
45
tilsimning
ochilishi.
Suqrot
g‘origa
borishi, sirli
oinani olib
unda Arman
dashti va bir
go‘zal qizni
ko‘rishi, unga
oshiq
bo‘lishi.
Mehinbonuning
kelishi, Farhodning
Shirinni sevib qolishi
va boshqalar.
avj olishi.
Farhod
bilan
Xisravning
achchiq
aytishuvi.
O‘qituvchi dostonning kompozitsion tuzilishi haqida yuqoridagi mazmunda
ma’lumot berayotganda yuqoridagi jadvaldan foydalanishi mumkin.
21
|
