“Xamsa” asarining yaratilish va xamsachilik an’analari haqida

27 
Har asnofi zikri emas sha’nima, 
Bilur har kishi boqsa devonima. 
Vale qone o‘lmay ushoq ishga hech, 
Dimog‘imda erdi ulug‘ pech- pech. 
Ne maydon aro sursam erdi samand, 
Havosin ko‘ngul qilmas erdi pisand. 
Xayolimda kishvarsitonlig‘ kirib, 
Mamolikda sohibqironlik kirib. 
Bu andeshadin erdi ko‘nglumda shayn
Ki bo‘ldi ko‘ngul moyili xamsatayn… 
Bu buyuk shoir masnaviy janrida “Xamsa” yaratar ekan, uning mas’uliyatini 
chuqur his etadi, buyuk Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviylarning 
xamsachilikdagi iste’dod va san’atlariga qoyil qolganligini tan oladi. Shu bilan 
birga o‘zining bilim, kuchi, san’atini sinab ko‘rishni ham maqsad qilib qo‘yadi: 
Emas oson bu maydon ichra turmoq, 
Nizomiy panjasiga panja urmoq… 
Kerak sher oldida ham sher jangi 
Agar sher bo‘lmasa, bore palange. 
Alisher Navoiyning “Xamsa”si buyuk beshlik tarzida shuhrat qozongan bo‘lib, 
uning maydonga kelishi ham mavjud an’ana hamda zamonadagi badiiy – estetik 
talablar natijasi sifatida qaraladi. Ma’lumki, xamsa yozish an’anasi islomiy 
svilizatsiya tarqalgan o‘lkalardagi uyg‘onish davri mahsulidir. Xamsa deb 
ataluvchi asarlarning maydonga kelishigacha, ya’ni XII asrgacha bo‘lgan davrda 
turkum qissa va dostonlardan iborat “Kalila va Dimna”, “Sindbodnoma”(Rudakiy), 
“Shohnoma”(Firdavsiy), “Qutadg‘u bilig”(Yusuf Xos Hojib) kabi forsiy va turkiy 
tillarda bitilgan turkum asarlar mavjud edi. Eslatilgan asarlarning ayrimlari bir 
syujetli (“Qutadg‘u bilig”) bo‘lsa, boshqalar ko‘p syujetli (“Kalila va Dimna”, 
“Shohnoma”) asarlaridir. Xuddi ana shu davrda xamsa o‘ziga xos xususiyatlarga 
ega bo‘lgan badiiy janr sifatida shakllandi. Shuning natijasida u ham bir syujetli, 
ham ko‘p syujetli hamda syujetsiz – maqolotlardan iborat asarlardan tashkil topdi, 

28 
ya’ni qurilish jihatidan ko‘pqirrali janr bo‘ldi. Uning asosiy mavzusi ham 
insonning ko‘pqirrali faoliyatini badiiy obrazlar misolida aks ettirishdan iboratdir.
Alisher Navoiy , Nizomiy va Xusrav Dehlaviy xamsalarining o‘ziga xosliklari 
hamda ularning forsiy tilda ekanini ta’kidlab, bir tomondan, o‘zigacha mavjud 
bo‘lgan xamsa yozish an’anasini takmillash, kamolot bosqichiga ko‘tarish va 
ikkinchi tomondan esa ana shunday nodir kashfiyot bilan turkiy xalqlarni 
bahramand etishni o‘z oldiga maqsad qilib, ularni sharaf bilan uddalagani haqida 
haqli ravishda shunday yozadi: 
Kim bu yil ichraki alar soldi gom, 
Bir necha gom o‘lsa manga ham xirom. 
Forsi chu bo‘ldi alarg‘a ado, 
Turki ila qilsam ani ibtido. 
Forsi el topti chu xursandliq, 
Turk dag`i topsa barumandlik. 
Manga “Xamsa” takmili bir yon edi, 
Bu maqsud tahsili bir yon edi. 
Ne til birla dey shukur ma’buduma, 
Ki yetkurdi oxir bu maqsuduma. 
Darhaqiqat, Alisher Navoiyning “Xamsa”si, —deb yozadi S. Ayniy,—Sharq 
mumtoz adabiyotining eng go‘zal namunalaridan biridir. Mashhur adib va olim 
Oybek esa shunday yozgan edi:”Navoiyning gigant mehnatining mahsuli bo‘lgan 
ajoyib kitob — “Xamsa” o‘z zamonasiga qadar inson fikriy taroqqiyotining juda 
asl, juda qimmatli quymalarini o‘zida to‘plagan xazinadir”. 
Alisher Navoiy “Xamsa” yozishga 1483-yilda kirishib, uni 1484-yilning sentabr 
oylarida tugatgan bo‘lsada, ammo unga sarf qilingan vaqt, ya’ni bevosita yozishga 
sarf qilingan muddat olti oydan iborat bo‘lgan. Alisher Navoiyning “Xamsa”si 
quyidagi dostonlardan iborat: “Hayrat ul-abror” (1483-yil), “Farhod va Shirin”, 
“Layli va Majnun”, “Sab`ai sayyor” va “Saddi Iskandariy” (1484-yil). 
Bu dostonlar xamsa janri talablari asosida o‘zaro bog‘liq yaxlit tukumni tashkil 
etadi. Shuning uchun uning birinchi dostoni (“Hayrat ul-abror”) fikriy – nazariy

29 
qurilmaga asoslangan bo‘lsa, boshqalari ana shu dostondagi fikriy – nazariy 
dasturni badiiy timsollarda ifoda etadigan dostonlardir. Shu jihatdan “Xamsa”ning 
birinchi dostoni bo‘lgan “Hayrat ul- abror” (“Yaxshilarning hayratlanishi”) butun 
turkumning fikriy – nazariy dasturi sifatida badiiy timsol saruzashti qurilmasiga 
emas, balki fikriy – nazariy masalalarning bayoni – maqolot hamda ularni 
tasdiqlaydigan kichik hikoya va masalalardan tashkil topgan qurilmaga asoslangan 
“Hayrat ul-abror”ning nomlanishi va yozilish yili haqida Alisher Navoiy shunday 
yozadi: 
Hayrati abror ko‘rub zotini, 
“Hayrat ul-abror” dedim otini. 
Nuktai tarixiki, ahsan edi, 
Sekkizu Sekkiz yuzu seksan edi. 
Ya’ni asarni o‘qigan yaxshi odamlarning hayratda qolganligini e’tiborga olib, 
dostonni “Hayrat ul-abror” – “Yaxshilarning hayratlanishi”deb atadim. Uning 
yozilgan yili tarixi esa 888 hijriy – 1483 melodiy yil edi. “Hayrat ul- abror”ning
maqolotlarida insonning komillikka erishuvi uchun zarur bo‘lgan ma’naviy – 
ma’rifiy omillar ham keng tarzda qalamga olingan. Jumladan, odob va hayoni 
insonning eng ajoyib ma’naviy fazilatlaridan deb biladi: 
Elga sharaf bo‘lmadi johu nasab, 
Lek sharaf keldi hayovu adab. 
Chunki yog‘in manbai o‘ldi hayo, 
Qatrasi tuprog‘ni qilur kimyo. 
Bo‘lmas adabsiz kishilar arjmand, 
Past etar ul xaylni charxi baland.
Odoblilikning shartlari sifatida ota-ona hurmatini joyiga qo‘yish, katta-kichikka 
shavfqatli, mehribon bo‘lish, xizmat lavozimini adolat va insof ila ado etish kabilar 
ham belgilangan
11
. 
11
Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. I жилд,.-T.: “Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси” нашриёти, 2002, 
133-141-б. 

30 
Alisher Navoiy mavzuga doir ko‘pina tarixlarni ko‘zdan kechirgan. Shunisi 
ham borki, bu tarixlar faqat yozma manbalardan iboratmi yoki xalq og‘zaki 
ijodidagi shu mavzuga oid tarix—rivoyatlarni qamrab oladimi yo‘qmi, bu haqida 
aniq aytilmagan. Buni eslatishdan maqsad shuki, Farhod, Shirin haqidagi qissa 
faqat yozma manbalarda, dostonlardagina emas, balki xalq og‘zaki ijodida ham X-
XI asrlardan boshlab ko‘zga tashlanadi.
Darhaqiqat, Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin”i undan oldin shu mavzuda 
yozilgan dostonlardan, xususan, Nizomiy va Xusrav Dehlaviy talqinidagi 
dostonlardan tubdan farq qiladi. Bu farq eng avvalo,ustozlar tomonidan qalamga 
olingan Farhod obrazining butun bir dostonning bosh qahramoni sifatida talqin 
qilinishida, Farhodni yaxlit bir ideal obraz ─ komil inson darajasida tasvirlanishida 
ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Bu jarayonda Alisher Navoiyning dostonda 
Farhodning ishqu muhabbatidagi “so‘zu dard” ─ kuyish va dardlarga alohida 
e’tibor berganini uqtirish lozim. Bu haqda Alisher Navoiy shunday yozadi: 
Bo‘lurdin dahr bo‘stonida mavjud, 
Emasdur g‘ayri so‘zu dard maqsud. 
Ki ishq ahlidin o‘lg‘ay dostoni, 
Muhabbat xaylidin qolgay nishone. 
Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni o‘zbek dostonchiligi tarixida 
alohida mavqega ega bo‘lgan badiiy yodgorliklardan bo‘lib, unda ulug‘ shoirning 
komil inson haqidagi konsepsiyasi o‘zining badiiy ifodasini topgan. Shuning uchun 
u juda ko‘p tillarga, jumladan, tojik, turk, rus, gruzin hamda yevropa xalqlari 
tillariga tarjima qilingan. 
Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi uchinchi doston “Layli va Majnun”dir. Bu 
doston 1484-yilda hazaji musaddas bahrida yozilgan. Bu mavzu arab xalqi orasida 
maydonga kelib, keyinchalik islom sivilizatsiyasi tarqalgan o‘lkalarda eng mashhur 
qissqalardan biri bo‘lib qoldi. Olimlarning tekshirishlari shundan dalolat beradiki, 
avvalida arablarning bani Omir qabilasiga mansub Qays va uning segilisi haqidagi 
qissa maydonga kelib, bu qissa ibn Qutayba, al-Johiz, Abulfaraj kabi olimlarning 
“Kitobush-she’r va sh-shuaro”, “Kitob ul-og‘oni” nomli asarlarida hamda 

31 
ummaviylar davridagi shoirlar she’rlarida tilga olingan. Keyinchalik esa u islom 
madaniyati tarqalgan g‘ayri arab o‘lkalarida to‘laqonli badiiy asarlarning 
yaratilishiga sabab bo‘lgan. Ana shunday shoirlardan mashhuri Nizomiy 
Ganjaviydir. Undan keyin Xusrav Dehlaviy, Ashraf, Abdurahmon Jomiy, Shayxim 
Suhayliylar ham bu mavzuda go‘zal asarlar yozganlar. Alisher Navoiy o‘zining 
“Layli va Majnun”ini yozayotganda eslatilgan va boshqa asarlardan xabardor edi. 
Bas shunday ekan, Sharqda mashhur bo‘lgan bu mavzuga Alisher Navoiyning yana 
murojaat qilishiga bois nima edi, degan savolning tug‘ilishi tabiiy, albatta. 
Bizningcha, avvalo, Alisher Navoiyning o‘z e’tiroflaridan kelib chiqib, bu 
savollarga javob topish mumkin. Alisher Navoiy o‘zigacha yozilgan 
“Xamsa”larning fors tilida ekanligini uqtirib, o‘z “Xamsa”sini o‘zbek tilida 
yozishga kirishgan. Demakki, “Xamsa” tarkibiga kiruvchi “Layli va Majnun” 
haqidagi qissani ham o‘zbek tilida yozgan. 
Men turkcha boshlabon rivoyat, 
Qildim bu fasonani hikoyat. 
Kim shuhrati chun jahonga to‘lg‘ay, 
Turk elig‘a dog‘i bahra bo‘lg‘ay. 
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, umuman merosga, jumladan, Alisher 
Navoiyning “Layli va Majnun”iga ham istiqlol g‘oyasi talablari asosida 
yondashish, uni tahlil qilishga urinishlar ko‘zga tashlanmoqda. Masalan, 
adabiyotshunos N.Komilovning “Tasavvuf” (T.: “Yozuvchi”, 1996) deb 
nomlangan birinchi kitobining “Ishq otashining samandari” bobi Alisher Navoiy 
“Layli va Majnun”iga bag‘ishlangan. Unda dostondagi ishqni “ishqi haqiqiy” 
tarzida tushunishga moyillik ko‘proqdir. 
Alisher Navoiy “Xamsa”sining to‘rtinchi dostoni “Sab`ai sayyor” (yeti 
kezuvchi, sayr qiluvchi) deb ataladi. Asarning bunday nomlanishi sababini shoir 
shunday izohlaydi: 
Lutf bu nazm aro bag‘oyatdur, 
G‘araz ammo yeti hikoyatdur. 
Chunki qoyil yeti musofir edi, 

32 
Ki alar sayr ishiga mohir edi. 
Bo‘ldi chun bu raqam ishi tayyor, 
Qo‘ydum otini “Sab`ai sayyor”. 
Shoir aytmoqchiki, bu dostonda lutf – ko‘pqirrali ma’no va mazmun ko‘pdir, 
ammo asosiy maqsad undagi yetti hikoyatdir. Chunki hikoyalarni aytuvchilar sayru 
sayohat ishiga mohir bo‘lgan yetti musofirdir. Shuning uchun doston yozilgach, 
unga “Sab`ai sayyor” ─ yetti kezuvchi, sayr qiluvchi musofir deb ot qo‘yildi. 
Alisher Navoiyning “Sab`ai sayyor” dostoni hijriy 889-yilning jumodiyussoniy 
oyida, melodiy 1484-yilning iyun oyida yozib tugatilgan: 
Garchi tarixi erdi sekiz yuz, 
Sekson o‘tmish edi yana to‘qquz. 
Oyi oning jumodiyussoniy, 
Varaqu satrin aylabon ta’yin, 
Baytini besh ming ayladim taxmin. 
Shunisi ham borki, doston to‘rt oyda, ya’ni 1484-yilning mart – iyun oylari oxirida 
yozilgan bo‘lsa-da, ammo boshqa ishlar bilan band bo‘lmaganda, uni to‘rt hafta – 
bir oyda yozish ham mumkin edi, deydi shoir: 
Menga ayyomi garchi yod emas, 
Lek to‘rt oydin ziyod emas. 
Bo‘lmas o‘zga umurdin emin, 
Bor edi to‘rt hafta ham mumkin. 
5000 baytdan iborat bo‘lgan asarning shu muddat ichida yaratilishi shoirning 
qaynoq buloqdek ijodiy ilhomi jarayonini anglash va tasavvur etishga imkon 
beradi. 
“Saddi Iskandariy” “Xamsa”ning beshinchi yakunlovchi dostoni bo‘lib, u 1484-
yilning ikkinchi yarmida (taxminan sentabr – oktabr oylarida) yozib tugatilgan. Bu 
holni Alisher Navoiyning shaxsiy kotiblaridan biri bo‘lmish Abduljamilning yaxlit 
“Xamsa”ni 1484-yilda ko‘chirgan va hozirda O`zRFA Beruniy nomidagi 
Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan nusxasi ham tasdiqlaydi. Bunga ilova 
tarzda shuni ham eslatish joizki, Abdurahmon Jomiy o‘zining “Oinai Iskandariy” 

33 
dostonini 1484-yilning 28-dekabrida yozib tugatgan edi. Ayni ana shu dostondan 
Alisher Navoiy “Xamsa”siga Abdurahmon Jomiy tomonidan berilgan yuksak baho 
(Ba turki zabon naqshe omad ajab, Ki jodu damonro buvad muhri lab) o‘rin olgan. 
Demak, “Saddi Iskandariy” dostoni 1484-yilning ikkinchi yarmida yozib tugatilgan 
va “Xamsa” to‘liq holatda Abdurahmon Jomiy nazaridan o‘tib, yuksak bahoga 
sazovor bo‘lgan. 
“Saddi Iskandariy” dostoning asosiy mazmun – g‘oyasini adolat, odil podshoh 
va insonning komillikka erishuvi bilan bog‘liq bo`lgan masalalar tashkil etadi. 
Alisher Navoiyning Iskandar obrazini chizishda, uning fazilatlarini bayon etishda 
g‘olibligining boisi nimada ekanligiga e’tibor berib, uni hamisha olimu fuzalolar 
qurshovida tasvirlaydi. Iskandarning rubi maskun jahondori bo‘lishi, adolati va 
g‘olibiyati tufayli topgan shon – shuhratining asosiy sabablaridan biri ilm va hunar 
ahliga tayanganligida deb biladi. 
Darhaqiqat, buyuk “Xamsa” o‘zbek adabiyoti tarixida shunday ulug‘ bir 
kashfiyot, muhim bir mo‘jizaviy hodisaki, uning mohiyatini ulug‘ shoirning ustozi 
Abdurahmon Jomiy quyidagi misralarda g‘oyatda samimiyat bilan ifoda etganlar: 
Turkiy tilga dog‘i naqsh keldi ajab, 
Hatto sehrgarlar bo‘ladilar lab. 
Bunday yoqimli naqsh tushirgan qalam, 
Boshiga ofarin yog‘dirsin olam. 
Kechirsin forsiyda gavhar terganlar, 
Dariy tilida dur, g‘azna berganlar. 
Buning tili ham gar bo‘lganda dariy, 
Majolsiz qolardi ularning bari.
(“Oinai Iskandariy”). 
Bu ─ Alisher Navoiy “Xamsa”si o‘sha davrda mavjud bo‘lgan Sharq 
xamsanavisligi an’anasida ulug‘ bir adabiy kashfiyot ekanining shu sohada o‘zi 
ham qalam tebratgan buyuk shoir va alloma ustoz Abdurahmon Jomiy tomonidan 
e’tirof etilishidir. Agar buni forsiygo‘ylarning e’tirofi deb bilsak, unda Husayn 
Boyqaroning “Xamsa” muallifiga ko‘rsatgan buyuk hurmati, o‘zi minadigan oq 

34 
otga mindirib, jilovdor bo‘lganligi, Alisher Navoiyni nazm mulkining sohibqironi 
va qahramoni deb atashini turkiygo‘ylarning e’tirofi sifatida qabul qilish mumkin. 
Demak, Sharqda forsiy va turkiy tillarda so‘zlashuvchilar Alisher Navoiy 
“Xamsa”sini buyuk adabiy hodisa – kashfiyot deb bilganlari diqqatga sazovordir.
12
Navoiy umrining so‘ngini Abdulla Ansoriy qabrini obod qilishga sarflaydi. 
Ayni paytda, ijoddan qo‘l uzmadi. Boshlab qo‘ygan ishlarini nihoyasiga yetkazdi. 
Yangi asarlarga qo‘l urdi. 1495-1496-yillarda “Nasoyim ul-muhabbat”(“Muhabbat 
shabadalari”) asarini yozib tugatdi. 1498-yilda Alisher Navoiy “Majolis un-
nafois”ni qayta ko‘zdan kechirib, to‘ldirdi. Shoirning adadini 459 taga yetkazdi. 
Shu yili yoshligidan qalbidan chuqur joy olgan “Mantiq ut-tayr” dostoniga javob 
yozadi. “Lison ut-tayr” Navoiy ijodini yakunlovchi asarlardan biridir. U, avvalo, 
shoirning dunyo va borliq haqidagi qarashlarini yakunlaydi. 
Buyuk shoir 1498-1499-yillarda xatlarini to‘plab, “Munshoat” (“Xatlar”) 
kitobini tuzdi. Unga sakson sakkizta xat jamlangan bo‘lib, ularning aksaryati 
shoirning shoh va shahzodalarga yo‘llangan, janriga ko‘ra xilma – xil bo‘lgan 
maktublari edi. Bular, shubhasiz, turkiy insho, ya’ni epistolar janri taraqqiyotida 
muhim ahamiyatga egadir. 
Navoiyning ijodiy rejalari ko‘p edi. U Sulton Husaynning tarixini bitmoqchi edi 
(bu niyatni “Tarixi muluki Ajam” asarining xotimasida aytgan). “Tarixi anbiyo va 
hukamo”da buyuk shoir Yusuf va Zulayho haqida turkiy tilda bir asar yozajagini 
ma’lum qiladi. U “Lison ut-tayr”da Shayx San`on muhabbatini hikoya qilar ekan, 
o‘z muhabbatini ham bir doston etajagini aytgan edi. Biroq, shoirning 1500-yilning 
oxirlarida yozib tugatgan “Mahbub ul-qulub”(“Ko‘ngillarning sevgani”) kitobi 
uning so‘nggi asari bo‘lib qoldi. Bu kitob dunyoning achchiq – chuchugini totgan, 
undan goho “komronlig‘” (baxtiyorlik) ko‘rgan, goho “notavonlig‘” (baxtsizlik) 
topgan buyuk shoir va mutafakkirning oltmish yillik hayotiga yakun bo‘ldi. 
12
Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар.-T.: “Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси” нашриёти, 2002, I 
жилд,153-185-бет 

35 
“Xamsa” ─ Navoiy dahosining mahsuli, ayni paytda millatimiz tafakkur 
ko`lami hamda ma’naviy qudratining timsoli. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek: 
“Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyat tarixida butun 
bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz 
namoyondasi, millatimiz g‘ururi, sha`nu- sharafini dunyoga tarannum qilgan 
o‘lmas so‘z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo‘lsa, olamda turkiy va forsiy tilda 
so‘zlovchi biron – bir inson yo‘q-ki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, 
Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa”. Chunki Navoiyni bilish o‘zlikni 
bilish, Navoiyni sevish millatni sevish, Navoiyga sadoqat eng ezgu insoniy 
qadriyatlarga sadoqat demakdir. 

36 

Download 304.56 Kb.