|
Amaliy audit
|
| bet | 28/211 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 13,28 Mb. | | #242509 |
Bog'liq Amaliy auditIchki nazorat va ichki auditning o’zaro asosiy farqlari
Ichki nazorat asosan ichki auditdan farqli tomoni shundan iboratki, u rahbarlikning barcha darajasida amalga oshiriladi. Bundan farqli ravishda, ichki audit mustaqil auditorlar tomonidan amalga oshiriladi, ular faqat tashkilot rahbariga hisob beradi va ichki nazorat tizimini to’g’ri tuzilganligini ham tekshiradi.
Ichki nazorat tizimi samarali ichki audit funktsiyasi uchun dastlabki shartlardan hisoblanadi.
Ichki nazorat tizimi hech qachon taftishning muhimligini pasaytirmaydi. Odatda taftish funktsiyasi davlat mablag’larini noqonuniy o’zlashtirish, suiste’molchilik, kamomad, qallobliklarga qarshi samarali himoya vositasini bajaradi. Lekin ichki nazorat bilan rahbariyat tomonidan har qanday ichki audit o’rnini qoplash(kesishish)ni amalga oshirilishi mumkin emas.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, byudjetning ijrosi jarayonida g’aznachilikdan foydalanish alternativ usullaridan biridir. G’aznachilik asosida byudjet mablag’laridan foydalanishda ularni iqtisod qilish, nazoratni kuchaytirish, soliq to’lovchilarning pulini talon-taroj qilish hollarining oldini oladi.
O’zbekiston Respublikasi davlat sektorida ichki audit bo’yicha nizom Jahon bankining “O’zbekiston Respublikasi ichki va tashqi auditni instituttsional rivojlanishi va takomillashtirish” loyihasi doirasida, ushbu loyiha xalqaro maslahatchisi P.Mordak tomonidan tayyorlangan, unga ko’ra davlat sektorida xalqaro audit standartlari talablari asosida va amaldagi byudjet qonunchiligi doirasida, Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va Moliya vazirligi boshqa boshqarmalari mutaxassislari hamda Moliya vazirligi G’aznachiligi mutaxassislari bilan birgalikda, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi ichki audit xizmatining kontseptsiyasi bo’yicha tegishli hujjatlar to’plami ishlab chiqildi. Shu jumladan, ushbu hujjatda ichki audit tushunchasi aniqlangan: “O’zbekiston Respublikasida davlat moliyasini boshqarishning yangi instrumenti sifatida moliya bo’yicha davlat strategiyasida, eng avvalo G’aznachilikda qo’llash maqsadida ichki audit kiritildi.” Shunday qilib, unda davlat sektorida ichki auditni tashkil etishning asoslari berilgan va u mustaqil ichki bo’linma vazifasini bajaradi, G’aznachilik rahbariyati oldida javobgardir.
Ichki nazoratning 5 komponentiga asoslangan ichki audit funktsiyasining tegishli tavsifini keltirish mumkin:
Nazorat muhiti
“Ichki nazorat muhiti” tushunchasi juda oddiy va aniq. U tashkil etishning hamma umumiy xususiyatlarini o’z ichiga oladi, nazorat tizimini engil harakatga keltirish qobiliyatini o’z ichiga oladi. Haqiqatda esa tegishli yo’lga qo’yilgan “muhitsiz” hech qanday ichki nazorat va audit tizimini hayotga tatbiq etib bo’lmaydi.
Uning asosiy xususiyati Davlat moliyasini boshqarish islohotlarini samarali joriy etish hisoblanadi. Unga tegishli qo’shimchalar kiritiladi 1) tashkiliy strukturani ishonchli tashkil etish deganda, javobgarligi va rahbariyatga bo’ysinishi tushuniladi va 2) yaxshi boshqarish amaliyoti, shu jumladan, inson resurslari siyosatiga taalluqli va davlat xizmati statusi, hisobotlarning shaffofligi, to’g’riligi va asosliligini o’z ichiga oladi.
Riskni baholash
Riskni baholash (yoki riskni aniqlash) riskni tahlil qilish asosida tashkilot yoki idoralarning maqsadga erishishlarini ta’minlash uchun ichki nazorat hususiyatiga asoslanadi. Rahbariyat riskni pasaytirish maqsadida nazoratni joriy etish yo’li bilan riskni baholaydi.
Riskni bholash bilan bog’liq tushuncha davlat sektori uchun yangi hisoblanadi. Haqiqatda esa rahbariyatni yashirin amaliyotidagi rasmiyatchilik hisoblanadi. Lekin bunday rasmiyatchilik daromad usuli bilan ichki nazorat va auditorlik ishlari amaliyotlari uchun katta yordam beradi.
Rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasining ko’rsatishicha, bunday vazifa echimini topish uchun boshqaruv risklari amaliyotidan foydalanish lozim.
Risk deganda, byudjet tashkilotlari o’z faoliyatini amalga oshirishda negativ hodisalarni paydo bo’lishi ehtimoli tushuniladi. Risklarni klassifikatsiyasi turli xil bo’lishi va ko’p jihatdan byudjet tashkilotlarining faoliyatiga bog’liqdir. Bizning fikrimizcha, risklarni operatsion va auditorlik risklariga bo’lish mumkin.
Operatsion risk deganda, davlat funktsiyasi va davlat xizmatlarini taqdim qilishda byudjet tashkilotlarida operatsiyalarni bajarishdagi belgilangan jarayon va amaliyotlarining buzilishini paydo bo’lishi tushuniladi. O’z navbatida, auditorlik risklari deganda, xato yoki noto’g’ri fikr bildirish, aniqlash, identifikatsiya va xato hamda kamchiliklarni baholash tushuniladi.
Risklarni boshqarish protseduralari risklarni identifikatsiyalash, uni miqdori va sifatini baholash, risklarni kamaytirishga yo’naltirilgan tadbirlarni qabul qilish va risklarni doimiy monitoring qilishni o’z ichiga oladi.
Byudjet tashkilotlari risklarini boshqarishda protseduralarni amalga oshirishda analitik va amaliy metodlardan foydalaniladi. Analitik metod risklarning ta’sirini aniqlash instrumenti hisoblanadi va quyidagilarni o’z ichiga oladi:
risklarni prognozlashtirish tizimini joriy qilish;
risklarning oldini oluvchi ogohlantiruvchi mexanizmlarni joriy qilish;
risklarning ustuvorligini aniqlash;
risklarning doimiy monitoringini amalga oshirish.
O’z navbatida, amaliy usullar risk bilan bog’liq operatsiyalarni amalga oshirishda paydo bo’ladigan negativ holatlarni kamaytirish uchun mo’ljallangan va quyidagilarni o’z ichiga oladi:
sodir bo’lishi mumkin bo’lgan negativ holatlarni operativ bartaraf etish mexanizmini ishlab chiqish;
sug’urta risklari tizimini yaratish.
Nazorat bo’yicha tadbirlar
Nazorat bo’yicha tadbirlar INTOSAI bo’yicha “siyosat va jarayonlar, muassasa belgilagan risk masalalarini echish va muassasa maqsadlariga erishish” sifatida aniqlanadi.
Ular ma’lum muassasa moliyaviy yoki operatsion faoliyati sifatida o’rnatiladi va muassasa hamma funktsiyasi hamda barcha darajasi bo’yicha o’tkaziladi. Lekin ichki nazoratni umumiy xususiyatlari bo’lib, ular ichki nazoratning har qanday tizimiga taalluqli bo’ladi:
Tizim va siyosat:
Axborotlarni boshqarishni ishonchli tizimi, ketma-ketlikda “Davlat moliyasini boshqarishni axborot tizimi”ni (keyinchalik - ISUGF) amaliyotga joriy etish hisoblanadi;
Hisobot tizimi, boshqaruv zanjirining har bir darajasida aniq javobgarliklari aniqlangan va operatsiyalarning obzori, jarayonlar va faoliyatni xamda rahbariyatni o’z ichiga oladi ;
Qoida: vazifalarni ajratish (ruxsat berish, qayta ishlash, yozuv, obzor faqat bir agent yoki bir bo’lim tomonidan bajarilmasligi kerak);
Protseduralar:
Ijobiy baho berish va ruxsat berish protsedurasi; Resurs va yozuvlarga ruxsat berishning nazorati; Tekshirish, muvofiqlashtirish;
Moliyaviy holat, protseduralarni qamrab olish va mablag’lar saqlanishini hujjatlashtirish hamda moliyaviy yozuvlarning ishonchliligi;
Hamma tizim, qoida va protseduralar hujjatlashtirish protsedura, qoida, jaryonlar ketma-ketligi bo’yicha chizma, guruhlashtirish va boshqalar.
Har bir asosiy moliyaviy yoki operatsion protsesslar yoki tsikllar bo’yicha operatorlar yoki operatsiyalar aniqlanadi va kuzatib boriladi. Shunday qilib, “auditor izi” yaratiladi, natijada ichki audit funktsiyasini samarali amalga oshirish imkoniyati yaratiladi.
Almashinuv va axborot
Almashinuv va axborotni samarali jarayonlari yaxshi ichki nazorat tizimining kaliti hisoblanadi. Haqiqatda ishonchli, o’rinli va muhim axborot identifikatsiya qilinadi, qayta ishlanadi va shakl hamda muddatlarda beriladi, natijada odamlarga o’zining ichki nazorati va boshqa vazifalarini amalga oshirish imkonini beradi.
Monitoring
Monitoring rahbariyat tomonidan nazorat tadbirlarini doimiy o’tkazish imkonini beradi.
Monitoring jarayoni, tegishli nazorat jarayonlari hamma biznes tadbirlari bo’yicha amalga oshirilishi va ushbu protseduralarga rioya
qilinishi rahbariyat tomonidan doimiy amalga oshiriladigan nazorat tadbirlaridan direktor hamda rahbariyatga ishonchli kafolat beradi.
Rasmiy protseduralar zaif tomonlarini aniqlash uchun talab qilinadi va tegishli tuzatish tadbirlari bilan ta’minlaydi hamda ular maqsadga erishish uchun qo’shimcha nazorat tadbirlarini amalga oshirish imkonini beradi. Monitoring auditor tavsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilishni o’z ichiga oladi.
|
| |
