1. Xitoyda Konfutsiylik va daolik ta’limotlarining vujudga kelishi tarixi.
Konfutsiylik (Konfustianizm) falsafiy g’oya sifatida maydonga kelgan.
Uning asoschisi Konfutsiy (Kun Stzi) mil. av. 551 yilda tug’ilib mil. av. 479 yili
vafot etgan. Konfutsiy otasidan erta ajragan va onasi qo’lida tarbiyalangan. Onasi
ham ko’p o’tmay dunyodan o’tgan. Konfutsiy ta’lim olib, ilm o’rgangach, 19
yoshida uylanadi. Yoshlarga ta’lim berishga kirishadi. Yangi ustozning ong haqidagi
fikrlari, chuqur ma’noli so’zlari mamlakat bo’ylab keng tarqaladi. Konfutsiy
huzuriga mamlakatning turli mintaqalaridan ilmga chanqoq yoshlar oqib kela
boshlaydilar. Konfutsiyning 3000 ga yaqin shogirdlari orasida etmish ikki eng
ko’zga ko’ringan izdoshlari mamlakatning obro’li xonadonlaridan bo’lishi bilan bir
qatorda kambag’al, oddiy kishilardan ham iborat bo’lgan. Konfutsiy maktabi
qadimgi Xitoyda asta-sekin katta ta’sir doirasiga aylana bordi. Uning ko’plab
shogirdlari qadimgi Xitoy podshohliklarida nufuzli mansablarni egalladilar.
Konfutsiy yoshlar tarbiyachisi va ustozi sifatida keng shuhrat qozonib, ilk Xitoy
ma’rifatparvari nomiga sazovor bo’lgan bo’lsa, u tomonidan taklif qilingan
islohotlarning amalga oshirilishida uning aksi bo’ldi.
Konfutsiyning asosiy e’tiborini tortgan narsa o’z zamonasining kamchiliklari
va aybu nuqsonlari edi.
Oddiy xalqning nochorligi, amaldorlarning cheksiz zulmi, hukmdorlar
o’rtasidagi o’zaro ziddiyatlar, qadimgi ma’naviy an’ana va qadriyatlardan
uzoqlashish – bularning hammasi Konfutsiy keskin tanqidiy qarashlarining yuzaga
kelishiga turtki bo’ldi. Uning fikrlari jamoatchilik tomonidan qabul qilinishi uchun
hamma e’tirof qilgan obro’ga ega bo’lish kerak edi. Konfutsiy xuddi ana shu obro’ni
uzoq o’tmishning yarim afsonaviy obrazlaridan topdi. Konfutsiy vafotidan bir necha
asr o’tgach, uning o’zi orzu qilganidek, podshohlar dono, amaldorlar fidoiy, xalq esa
farovon bo’lgan paytda uning ta’limoti xalq hayotining ajralmas bir qismi bo’lib
ulgurdi.
Konfutsiy “komil inson” (Цzyun-stzu) xaqidagi g’oyasini yaratdi. Stzyun-stzi
yuksak ma’naviyatli inson – ikki asosiy xususiyatga ega bo’lishi kerak: insoniylik
va mas’uliyat (ajdodlar oldidagi qarzni)ni his qilish. Komil inson, eng avvalo,
ishonchli va fidoiy bo’lishi kerak. U o’zini ayamasdan o’z ishonchiga, o’z
23
hukmdoriga, o’z otasi va barcha o’zidan kattalarga xizmat qilishi kerak. Bunday
inson doimo kamolot sari intilishi zarur.
Konfutsiylikda markaziy o’rinni axloqiy masalalar egallagan.
Diniy masalalar, aqidalarga Konfutsiychilik ancha sovuqqon munosabatda
bo’lgan. Konfutsiyning o’zi qadimgi Xitoyda keng tarqalgan turli ruhlarga bo’lgan
ishonch masalasiga shubhali munosabatda bo’lgan. "Lunyuy" (Konfutsiyning
falsafiy fikrlari va suhbatlari majmuasi, u Konfutsiylikning asosiy manbasi)da
keltirilishicha, Konfutsiy g’ayritabiiy narsalar va ruhlar to’g’risida gapirishni
yoqtirmagan. Shuningdek, u taqdir, inson umri, o’lim xaqida so’z yuritishdan
qochgan. Undan "o’lim nima?" - deb so’raganlarida, u "Biz tiriklik nima ekanligini
bilmaymiz-u, o’lim nima ekanligini qaerdan bila olar edik"- deb javob bergan ekan.
Biroq o’sha davrda qadimdan davom etib kelayotgan diniy qadriyatlar, urf-
odatlarga Konfutsiy ehtirom bilan munosabatda bo’lgan.
Konfutsiyning yana bir asosiy ta’limoti – "Syao" ta’limotidir. Mazkur
ta’limotga ko’ra inson o’z ota-onasiga munosib bo’lishi haqidagi g’oyani o’zida
mujassamlashtirgan. Konfutsiy fikricha, inson uchun "Syao"dan muhimroq narsa
yo’q. "Syao" va "di" (ukaning akaga, kichiklarning kattalarga xurmati)
insoniylikning asosidir" degan. Undan "Syao"ning asosiy ma’nosi nima, farzandlik
xizmati qanday bo’lishi kerak, degan savolga Konfutsiy shunday javob bergan:
"aqlli va ota-onangni boqishga yaroqli bo’lishingdir. Zero, odamlar uylaridagi itlar
va otlarini ham boqadilar-ku, agar insonlar ota-onalariga ortiq ehtirom
ko’rsatmasalar hayvonlarni boqishlaridan nima farqi qoladi?".
"Syao" ta’limotining "Li qonunlari"ga ko’ra farzand ota-ona hayotlik
chog’ida mutlaqo ularning ixtiyoridadir. To ular dunyodan o’tgunicha o’ziga-o’zi
egalik qilishga haqli emas. Agar ota-onasi vafot etadigan bo’lsa, farzand qanday ish
bilan mashg’ul bo’lishidan qat’i nazar, qanday lavozimni egallagan bo’lmasin,
barcha ishini tashlab 3 yil davomida aza tutishi shart. Konfutsiylikning "Syao"
ta’limoti asrlar mobaynida Xitoy madaniyati, axloqiy normalariga katta ta’sir
o’tkazib keldi. Konfutsiylik ta’limotiga ko’ra, oila nikohdan, yoshlarning kelishuvi
bilan boshlanmaydi. Balki, oila ehtiyojlari uchun nikoh amalga oshiriladi. Konfutsiy
urf-odatlariga ko’ra, avlodlar o’z ajdodlari ruhi oldida qilishlari zarur bo’lgan barcha
marosimlarni o’z o’rnida, muntazam ravishda bajarishlari lozim.
Konfutsiy ta’limoti buning aksini, ya’ni “tiriklar o’tganlar oldida
qarzdordirlar”, degan g’oyani ilgari surdi. Konfutsiy o’zidan oldin jamiyatda mavjud
o’tganlar ruhlari haqidagi aqidalarni tamoman o’zgartirib yubordi.
Modomiki, tiriklarning asosiy vazifasi o’tganlarni rozi qilish, ularga xizmat
qilish ekan, butun oila mana shu asosiy g’oyaga xizmat qiluvchi bir jihozni tashkil
qiladi. Mana shuning uchun ham har bir oila boshliqlari o’z ajdodlari oldidagi
qarzlarini ado etishlari uchun oila naslini davom ettirishlari kerak. Konfutsiy
fikricha, dunyodan befarzand o’tish va o’zidan nasl qoldirmaslik nafaqat shu
insonning yoki shu xonadonning, balki butun jamiyatning fojiasidir. Konfutsiylik
juda tez muvaffaqiyatga erishmadi. Konfutsiyning o’zi esa, zamondoshlari
tomonidan tan olinmay vafot etdi. Keyinchalik uning shogirdlariga ham oson
bo’lmadi.
24
Garchi Konfutsiychilar o’z ta’limotlarini qadimgi Chjou aqidalariga bog’liq
urf-odatlar, marosimlar, axloqiy me’yorlar asosiga qurgan bo’lsalar-da, ular mazkur
aqidalar orasida o’z munosabatlari, qolaversa, har bir masala yuzasidan o’z
xulosalarini ham berib bayon qilardilar. Mana shu narsa Konfutsiylikning
muvaffaqiyatga erishishiga sabab bo’ldi. Undan tashqari, uning muvaffaqiyatiga
sabab bo’lgan omillardan yana biri – Konfutsiychilarning o’zlari foydalangan
qadimgi kitoblar, she’rlar, risolalarni yig’ib o’quvchilariga o’rgatganliklaridir. Bu
ishning asosiy qismi Konfutsiyning o’zi tomonidan bajarilgan edi. U turli
podshohliklarda mavjud bo’lgan 3 mingdan ortiq qadimiy qo’shiqlar, yozuvlarni
jamlab, ularni qayta tahrir qilgan. Konfutsiy va uning shogirdlari tomonidan tahrir
qilingan asarlar keyinchalik Konfutsiylikning asosiy manbalariga aylandi.
Mil. av. IV-III asrlarga kelib Konfutsiy ta’limoti o’z asoschisi davridagidan
ko’ra ancha keng tarqaldi va katta ta’sir doirasiga ega bo’ldi. Xan sulolasi davriga
kelib, (mil. av. III-II asrlar) Konfutsiylik davlat mafkurasi darajasiga ko’tarildi. Xan
podshohlari Konfutsiy ta’limotini to’liq qabul qilmagan bo’lsalar-da, uning kuchini,
jamiyatda egallab, ulgurgan mavqeini e’tirof qilgan holda undan davlat
boshqaruvida foydalandilar.
Konfutsiy o’zi yashab ijod etgan joy Stuyfuda vafot etgandan keyin uning
qabri yaqinida bir ibodatxona qurdilar. Ibodatxonaga Konfutsiyning shogirdlari va
yaqinlari tomonidan uning barcha tabarruk narsalari, unga taalluqli ashyolar -
yozgan asarlari, musiqa asboblari, ro’zg’or anjomlari, aravasi va boshqa narsalar
keltirib qo’yildi. Vaqt o’tishi bilan faylasufning nufuzi oshib, ta’limoti keng
tarqalgani sari ushbu ibodatxona ham asta-sekin doimiy ziyoratgohga aylanib bordi.
Stuyfu yaqinida Konfutsiy shogirdlari va izdoshlari makon tutgan kattagina qishloq
barpo bo’ldi. Lu podshohligi hukmdorining o’zi Stuyfuga kelib Konfutsiy
ibodatxonasida uning xotirasiga qurbonlik qildi. Ibodatxonaning ahamiyati oshgani
sayin uning er mulklari ham kengayib bordi. Bu joy oddiy mahalliy ibodatxona
shaklidan Xan sulolasi davriga kelib butun mamlakat miqyosidagi muqaddas
ziyoratgohga aylandi. Mil. av. 195 yilda birinchi Xan podshohi Lyu Ban shaxsan
o’zi Konfutsiy ibodatxonasida unga atab "tay-lyao" (Xitoyda eng oliy qurbonlik -
qo’y, ho’kiz va cho’chqa) uchtalik qurbonligi keltiradi.
Mil.avvalgi 195 yildan boshlab Konfutsiy nomi Xitoyda ilohiylashtirildi va
unga atab muntazam qoidalar asosida qurbonliklar qilinadigan bo’ldi. Xan sulolasi
davrida Konfutsiyga knyazlik unvoni berildi. X-XIII asrlarga kelib, Sun sulolasi
davrida unga imperatorlik unvoni, otasiga esa knyazlik unvoni berildi. Keyinroq
Yuan va Min sulolalari (XIII-XIV asrlar) davrida unga yana ham yuksakroq unvon
– "Eng haqiqiy donishmand", "Millatlarning ulug’ ustozi" unvonlariga sazovor
bo’ldi.
Xitoy shaharlarida Konfutsiyga atab 1000 dan ortiq ibodatxonalar qurildi. Ilk
davrlarda ibodatxonaning qurbonlik qilinadigan joyida oddiygina Konfutsiy nomi
yozilgan lavha osilgan edi. Xitoyga buddaviylikning kirib kelishi oqibatida bu lavha
o’rnini Konfutsiyning haykali egalladi. Stuyfudagi ibodatxonadan boshqa barcha
ibodatxonalar bir xil shaklga ega edi. Unda Konfutsiy haykali yonida uning
25
shogirdlaridan 86 tasining nomi yozilgan lavha yoki haykallari qo’yilgan.
Stuyfudagi ibodatxonada ularning soni ko’proq.
Har oyda ikki marta 1 va 15 kunlarda Konfutsiy haykali oldida odatiy
qurbonliklar, yilda ikki marta — bahorda va kuzda alohida tantanali marosimlar
o’tkazilar edi. Tantanaga kelgan imperator va ularning mulozimlari donishmand
timsoli oldida turib unga "Sen buyuksan, ey mutlaq donishmand, sening fazilatlaring
ko’p, ta’limoting beqiyos, o’tganlar orasida senga tengi yo’q!" kabi maqtovlar va
olqish so’zlari bilan murojaat qilishgan. Konfutsiy nomi o’rta asrlarda Xitoyda
ilohiylashtirildi. Uning timsoli hattoki podshohlar boshidagi tojlardan o’rin oldi.
|
