30
Samaveda. Rigvedaga ko’proq bog’liq bo’lib, u hozirgi davrga ikki tahrirda
etib kelgan (cakha – aynan, shahobcha); Kautxuma (Kauthuma) va Ranayaniya
(Ranayaniya).
Kautxuma to’plami 1810 she’rdan iborat bo’lib, undan faqat 76 tasi
Rigvedada uchramaydi. Undagi she’rlar Rigvedaning VIII va IX mandalasidan
olingan bo’lib, tantanali qurbonlik marosimi paytida o’qiladi. To’plam ikki qismdan
iborat: birinchi qism hajmi Agni, Indra,
Sama xudolariga, ikkinchi qism Somaga
qurbonlik keltirish marosimida aytiladigan qo’shiqlardan iborat. Samovedaning
maqsadi diniy marosimlarda aytiladigan qo’shiqlarni o’rgatishdan iborat.
Hindistonda hozirda ham vedalarni kuyga solib kuylovchilar-samovedinalar
saqlanib, ularning maktablari mavjud.
Yajurveda. Yajurveda shrauta (qurbonlik marosimi) bilan bog’liq bo’lib,
uning asosiy qismini qurbonlik usullari – yajus tashkil etadi. Bu marosimlarda to’lin
oyli tunda, yangi oy chiqqan payti Agni uchun qurbonliklar o’tkazilgan.
Vedaning bu maktablari qora va oq yajurvedaga bo’lingan. Qora
yajurvedaning turli maktablarga xos bo’lgan Katxoxa, Kapishtxala-Katxa,
Maytrayani, Tayttiriya kabi tahrirlari mavjud. Oq Yajurvedaning Vajasaneyi nomli
birgina tahriri bor.
Yajurvedaning tarkibi uch asosiy bosqichni tashkil etadi. I.Marosim. II. Yajus
va mantralar. III. Braxmana sharhlari.
Atxarvaveda. U mil.av. 1-ming yilliklar boshlariga borib taqaladigan qadimiy
hind afsunlarini o’zida aks ettirgan. Qadimiy hind jamiyatida mavjud bo’lgan barcha
taraflarni, nuqson va kamchiliklarni o’zida aks ettirgan.
Atxaravaveda afsonaviy
ruhoniy Atxarvana (“Olov ruhoniysi”) nomi bilan bog’liq bo’lib, afsun va jodular
o’sha davrda olov ustida bajarilgan. Atxarvaveda 6 ming she’rdan iborat bo’lib, 371
madhiyani o’z ichiga oladi. Ular yigirmata kitobda jamlangan.
Vedalarda butun tabiatning ilohiyligi haqidagi ta’limot ilgari suriladi.
Hindistonda ko’pxudolik keng targ’ib qilinadi. Xudolar orasida “eng ulug’i, eng
kichigi, eng qarisi, eng yoshi bo’lmay, ular barchasi ulug’likda tengdir. Bir xudo
ba’zida butun borliqning hukmdori bo’lishi va shu bilan birga u ikkinchi bir xudoga
tobe bo’lishi mumkin. Masalan, Indra va barcha xudolar Varunaga tobe bo’lishi
mumkin. Varuna va boshqa barcha xudolar Indraga bo’ysunadilar. Bu Veda
ilohiyotchiligiga xos bo’lib, shu munosabat boshqa xudolarga ham tegishlidir.
Vedalarda xudolar osmon xudolari quyosh xudolari, havo xudolari, er
xudolari, ayol xudolar kabi xudolar toifasi haqida madhiyalar bayon etilgan.
Osmon xudolari. Dyaus, Varna, Indra kabi xudolar osmonlarni boshqarib
turuvchilarga kirganlar. Keyinchalik Varuna suv va
dengizlar xudosiga aylanib
ketgan.
Quyosh xudolari. Rigvedada quyosh energiyasining turlicha namoyon
bo’lishidan besh xudo yuzaga kelganligi haqida so’z yuritiladi. Mitra (do’st) –
qadimiy xudodir. Surya – quyoshning yorqinroq namoyon bo’lgan ko’rinishidir.
Savitri -quyoshning quvvat beruvchi kuchida namoyon bo’ladi. Pushan muruvvatli
bo’lib, quyoshning mahsuldorlik faoliyatini o’zida namoyon qiladi. Vishnu xudolar
orasida abadiy bo’lib, hozir Hindistonda ulug’lanadi.
31
Yana Ashvina va Sitvar nomi bilan ataluvchi ikki tong xudosi qo’shiladi.
Indra osmon podshosi va oriylarning milliy xudosidir. Yomg’ir xudosi
Panjaniya, shamol xudosi Vayyular Vedalarda aniq tasvirlanmagan. Ular Indra bilan
jamlangan holda tasvirlanadi.
Runada odamlar qo’rqib unga bag’ishlab madhiya, duolar o’qiganlar. U
Rigvedada Shiva (yoqimli) nomi bilan zikr etiladi. Shiva Vishnu bilan keyinchalik
Hindistonda unutilgan xudolar turkumini egalladi.
Er xudolari. Agni – olov xudosi, u haqidagi afsonalar Hindistondan tashqarida
vujudga kelgan. U odamlarning qurbonliklarini xudolarga etkazuvchi ruhoniy
sifatida tasavvur qilingan.
Ushas – tong va uning nuri ma’budasidir. Sarasvatilar – daryo xudosi,
keyinchalik so’z xudosi sifatida tasvirlangan.
Veda ibodatlari ikki turga bo’lingan. Birinchisi, duolar, ikkinchisi, xudolarga
atab qilinadigan qurbonliklar yoki narsalarni taqdim qilishdan iborat bo’lgan. Duo
kitoblari bo’lmagan paytda ibodatlar faqat qurbonliklar shaklida amalga oshirilgan.
Keyin Rigveda, Atxarvaveda kabi madhiya va duolarni o’zida
jamlagan kitoblar
paydo bo’lgach, ibodatning ikkinchi ko’rinishi – duo va madhiyalar xudolarga atab
o’qish odat tusiga kirgan.
Braxmanlik – veda dinlarining bir tarmog’idir. O’z hayotlarini ibodat qilish,
ilohiyot ilmini o’rganish, murakkab marosimlarni o’tkazish va xalq ruhoniy hayotini
boshqarishga bag’ishlagan braxmanlar kastasi (tabaqasi) vujudga keldi. Dinda ilohiy
tilni o’zgartirib bo’lmasligi, sanskritning muqaddas tilga aylanib qolishi
brahmanlikning kelib chiqishiga sabab bo’lgan.
Oriylar ko’chmanchilikdan o’troq hyotga o’tib davlatdagi hukmron sinfga
aylanib, madaniyati, hayot tarzi boshqacha bo’lgan turli xalqlar bilan uchrashib,
boshqa tabiiy sharoitga duch keldilar. Ularning eski dinlari –
vedizm taraqqiy etdi.
Bu taraqqiyot dinni falsafiy
jihatdan chuqurlashtirish, ruhoniylar tabaqasini,
mavqeini ko’tarish, ibodat va marosimlarini murakkablashtirish hisobiga bo’ldi.
Keyin o’zgartirish taqiqlangan diniy aqida vujudga keldi. Brahmanlikda ko’proq
ruhoniylar tabaqasining manfaatlari himoya qilingan.
Braxmanlikning asosiy elementlari braxmanlar va vedalarga tegishli
sutralardir. Sutralar san’atning alohida ko’rinishi bo’lib, sanskrit tilida yozilgan.
Unda ma’lum tabaqaga yuqori o’rin berilgan.
Braxmanlar o’zlarining kelib chiqishini etti ruhoniy oilaning boshliqlari
bo’lgan kishidan deb hisoblaydilar. Oriylar Hindistonda harbiy yurishlarini davom
ettirib, borgan sari kamroq qarshilikka duch kelardilar. Ulardan kshatriy (jangchilar)
tabaqasi e’tiboridan chetga chiqib, diniy – ruhiy jihatdan ta’siri kuchliroq bo’lgan
tabaqa – braxmanlarning nufuzi oshib bordi. Ular diniy, huquq,
urf-odat kabi
sohalaridan ham xabardor edilar.
Brahmanlarning hayoti to’rt bosqichdan iborat.
Birinchi bosqichda braxmanning diniy hayoti balog’at yoshiga etib, muqaddas
bosqichning qabul qilish va baxshida qilish “marosimidan”keyin boshlanadi.
Brahmanning yoshligi birorta donishmand brahman xuzurida vedalarni yodlash,
uning uyida muqaddas olovning doimo tutib turish, ustozning xizmatini bajarish,
32
uning uchun sadaqa yig’ish bilan o’tadi. Brahman bu bosqichda
“braxmacharin”
deb atalgan.
Ikkinchi -
“grihasta” nomli bosqichda uy xo’jayini vazifasini bajarib,
uylanishi, oilani boqishi, farzandlar tarbiyasi, amaliy hayot ilmi (qachon va nimani
eyish,
nimani echish, ibodat qilish, marhumlarni dafn etish, mehmonlarni qanday
kutish, ovqatni qanday tayyorlash, qariyalarga,
ayollarga, yosh bolalarga
munosabat)ni qonun asosida fuqarolik burchlarini bajarib borishi lozim.
Uchinchi bosqich “vanaprastha” (o’rmon zohidi) davri bo’lib, unda oilasi yoki
yolg’iz holda o’rmonga ketishi kerak. Braxman u erda “o’z nafsini jilovlab” ildizlar,
mevalarni eb, diniy amallarni “jon-jahdi” bilan bajarishi lozim. Bu davrda bir qator
mashaqqatlarni o’z boshidan kechiradi.
To’rtinchi bosqichda tarkidunyochilik yoki diniy qashshoqlik – “saniyasi”
davrini boshdan kechiradi. Uning maqsadi “Oliy Brahmaga etishish, u bilan
qo’shilib ketish, bu dunyo va o’lgandan keyingi abadiy baxtga erishish”ga intiladi.
U tarkidunyochilik bosqichida faqat sadaqadan tushgan narsalar hisobiga kuniga bir
marta ovqatlanib kun kechiradi.
