Andijon davlat universiteti falsafa kafedrasi dinshunoslik

45 
bog’liq. Insonlar farovonligiga qaratilgan ushbu ikki funkstiya erda amalga 
oshirilishi kerak edi, bu maqsadga uchinchi funkstiya – Spenta Armaiti – muqaddas 
er va undagi osudalik dahosi sifatida xizmat qilishi zarur. Birinchi uchta vazifa 
o’zaro harakat qilib, erda hayot farovonligiga sabab bo’lgan. Dunyo barcha 
boyliklarga, mol va odamlarga to’ladi, bu esa o’z navbatida yaxshi niyatga 
asoslangan adolatli boshqaruvni taqozo etadi. Birinchi to’rt funkstiya ta’minlansa, 
dunyo bus-butun (yaxlit), sog’lom va abadiy bo’ladi. 
Zardushtiylik yakkaxudolik g’oyasiga asoslansa-da, aslida ko’p xudolik 
elementlarini saqlab qolgan holda dualistik bo’lib qoldi. Bunga sabab Zardusht 
ta’limotining murakkabligi oqibatida uning umumiy nomi devi, dayva (osmon) 
bo’lgan turli xudolarga sig’ingan otashparastlar tomonidan qiyinchilik bilan qabul 
etilganligidir. Zardushtiylik dayv – devlarni inkor etib, ularni abstrakt yagona xudo 
g’oyasi bilan almashtirdi. Biroq dunyo butkul yaxshi bo’lib qololmaydi. Ezgulik 
bilan yonma-yon turgan yovuzlik sabablarini, ijobiy hodisalar bilan bir qatorda sodir 
bo’layotgan salbiy holatlarni tushuntirish lozim edi. Bunday savollarga javoban, 
yomon misol tariqasida yovuz asoslar g’oyasi kelib chiqdi. Yaxshilikka xizmat 
qiluvchi kishi bu misoldan xulosa chiqarishi kerak edi. Negaki, Axuramazda qudratli 
hisoblanadi. Uning qo’lidan yovuzlikni boshidanoq yo’q qilish keladi, biroq u 
bunday qilmaydi. U insonga yovuzlik va ezgulik orasida tanlash imkonini 
beradi.Chunki e’tiqod faqat inson o’z xudosiga, ezgulik g’oyasiga oxirigacha 
vafodor bo’lsagina chin va haqiqiy sanaladi. 
Zardushtiylik dualizmida uning ikki asosi avval-boshdanoq bir-biriga zid 
bo’lib, ular orasida cheksiz kurash boradi. Bu kurashda ezgulik yovuzlik ustidan 
g’alaba qiladi, aks holda dunyo yo’q bo’lib ketardi. 
Axuramazdaning ezgulik asosining g’alabasi uning osmondagi navkarlari, 
ya’ni xudolar va boshqa e’zozlanadigan osmon ahlisiz amalga oshishi mumkin 
emasdi. Bular yuqorida aytilgan Axuramazdaning olti emanastiyasi bo’lib, ular 
ameshaspenta (mangu yashovchilar) deb ataladi. Mitra – “bitim xudosi”. U xudoga 
berilgan va’dalarning bajarilishi, ya’ni Mazdayasna dinida bo’lish qaroridan 
qaytmaslik ustidan qat’iy nazorat olib boradi. U keng yaylovlar, ezgu dunyoning 
cheksiz erlari xvanirat egasi bo’lib, unda dinning ravnaq topishini ta’minlaydi. 
Zardushtiylikda yuqori mansab itoatkorlik, intizom va adolatparvarlik 
xudolari Sraoshe va Rashnuga tegishli. Ular u dunyoda inson tomonidan sodir 
etilgan ezgulik va yovuzlikni o’lchab, o’lganlar jonining taqdirini belgilaydi. 
Zardushtiylik vaqt va fazoning cheksizligi haqida aniq tasavvurga ega 
bo’lgan. Fazo ikki qismga bo’linadi: 
1. Cheksiz yorug’lik – ezgulik, unda Axuramazda mangu yashaydi. 
2. Cheksiz qorong’ulik, bunda barcha yovuz asoslarni draugadan tortib zararli 
hasharotlargacha yaratgan Axriman mangu yashaydi.
Axuramazda o’zining cheksiz fazosida cheksiz vaqt (zravana- akavana) 
yashaydi. Biroq uning irodasi bilan cheksiz vaqtning oxirgi qismi zravan xvadata 

46 
belgilangan, uning uzunligi 12 ming yil. Bu vaqt har birining uzunligi 3 ming yildan 
bo’lgan to’rt qismga bo’linadi. Birinchi uch ming yillik, bu - Axuramazdaning ezgu 
dunyoni forscha myonok, tojikcha minu kabi qiyosan ideal, nomoddiy ko’rinishda 
(manyava - “tasavvurdagi ideal dunyo”) yaratgan davri. Shu davrda bo’lajak jonli 
va jonsiz moddiy buyumlar – fravashilarning ruhlari yaratilgan. Birinchi uch ming 
yillik oxirida yorug’lik va ibodatni yomon ko’ruvchi Axriman yorug’lik va zulmat 
chegarasida paydo bo’ladi. Hasad va g’azabdan u yomonlik qila boshlaydi. Uch 
ming yillik shu tariqa davom etadi. Axura Mazda butun ezgu dunyoni o’z tanasidan 
yaratgan: boshidan osmonni, oyog’idan erni, ko’z yoshlaridan suvni, sochlaridan 
o’simliklarni, ruhidan esa olovni yaratgan. 
Zardushtiylik bo’yicha er dumaloq, osmon uch pog’onali: yulduzli, oyli va 
quyoshli; quyosh sferasidan keyin “shon-shuhrat uyi - garo dmano” – 
Axuramazdaning jannati joylashgan, taqvodorlar ruhi aynan shu erga intilishi kerak. 
Pastda esa Axrimanning qorong’u makoni – daujaxvo – do’zax joylashgan. 
Birinchi bosqichda Axuramazdaning ezgu asoslari turg’un edi: yomonlik, 
kasallik va o’lim, qorong’ulik, yovuz niyatlar, yolg’on va jinlar yo’q edi. 
Axuramazdaga oldindan ma’lum Axrimanning paydo bo’lishi ezgulikni ongli va 
erkin ravishda tanlash uchun ezgulik va yovuzlikni aralashtirib yuborishi zarur edi. 
Natija shu bilan yakunlandi. Uchinchi uch ming yillik – ezgulik va yovuzlik 
o’rtasidagi shiddatli kurash davri bo’ldi. Nihoyat, Zardushtning tug’ilishi bunday 
aralashish jarayoniga chek qo’ydi va poklanish davri boshlandi. 12 ming yillik 
oxirida Axuramazda Axriman bilan kurashib uni butkul yo’q qiladi. Ezgu dunyoning 
oltin asri boshlanadi. Oxirgi uch ming yillikda har ming yilda dunyoga uchta 
xaloskor “osaoshiyant”lar keladi, bular “Uxshyat ereta”, “Uxshyan nemat” va 
“Saoshyant”. Ular Zardusht avlodlari sanaladi. Oxirgisining davrida erda hayot-
mamot jangi bo’ladi: Demovand tog’i qoyasida zanjirband etilgan Ajidaxaka 
(Ajdaho) zanjirini uzib, Saoshyant bilan bellashadi. U esa barcha taqvodorlar ruhini 
tiriltirib, Ajidaxakani engadi. Dunyo esa erigan metall oqimi bilan poklanadi. 
Shundan so’ng qolgan barcha narsa mangu baxtli hayot kechiradi. 

Download 1,47 Mb.