43
jamoasida qullar etakchi ishlab chiqaruvchi kuch emasdilar,
qulchilik yordamchi
mohiyatga ega bo’lgan.
“Avesto” ma’lumotlariga ko’ra, zardushtiylar jamoa tuzumi to’rt pog’onali
edi:
nmana – “uy-oila”, ya’ni boshida katta oilali uy boshlig’i turgan patriarxal oila;
vis – “urug’, urug’chilik ovuli”, bunga o’zaro qarindosh bo’lgan barcha oilalar
kirgan;
zantu – qabila va hudud, bunda qabila yashagan. O’z navbatida zantu o’zaro
qarindosh qabilalarni birlashtirgan;
baxyu – ”viloyat, mamlakat”, bunga daxyu
hududida qo’shni bo’lgan barcha urug’lar kirgan. Jamiyat tizimining bu to’rt
pog’onali tizimi qadim zamonlarga borib taqaladi va Avesto matnlarida
atamalarning qondoshlik mohiyati hududiy mohiyat bilan almashadi, ya’ni “oila” va
uning turar joyi bo’lgan “uy” atamalari
nmana “urug’ va turar joy” atamalari bilan
parallel ravishda ishlatila boshlaydi.
Zardushtiylik oilasi jamiyatning eng quyi birligi hisoblangan. Uy-oila boshida
oila asoschisi ota turgan. Uni
nmanopati – “boshliq, uy qo’riqchisi” deb atashgan. U
bilan bir pog’onada xotini yoki oilaning katta ayoli –
nmanopatni turgan.
Zardushtiylik an’analariga ko’ra, uy xo’jayini diniy
boshliq va oila hakami
hisoblanib, “Avesto”da “
ratu”
deb atalgan. Urug’ otasining bu vazifasi “
nmanya”
deb atalib, oila a’zolarining barchasi diniy ko’rsatmalarni bajarishini nazorat
etishdan iborat deb sanalgan. Shuningdek, nmanya atamasi oila va uning a’zolari
tinchligini asrovchi yaxshi ruhlarni ifodalash uchun ishlatilgan.
Yana ikki homiy-ruhlar –
brchya va
ushaxina xayolan oilaning doimiy
“a’zolari” hisoblanib, ekinlarni va barcha oilaga ezgulik
baxshida etuvchi tong
sokinligini saqlashgan. Shuningdek, zardushtiylarning patriarxal oilalari “Avesto”da
vira, vaysa va
pariaytar deb atalgan, teng huquqli bo’lmagan oila azolarini o’z
ichiga olgan.
Vira bir vaqtning o’zida “erkak, navkar” va “qul”. Zardushtning
“Gata”sida
vira “qul” sifatida namoyon bo’ladi.
Vaysa atamasi
vis – “urug’” bilan bog’liq. Ya’ni, bu toifadagi odamlar bir
vaqtning o’zida
ham oilaga, ham uruqqa xizmat qilishgan.
Pariytar atamasiga
kelsak, bu mardikorlar degani. Tadqiqotchilar nazarida bu toifadagi odamlar
jamiyatning eng nochor qatlamlariga mansub bo’lib, yashash uchun boshqa
urug’nikida ishlashga majbur.
Yuqorida aytilganlardan tashqari, zardushtiylik jamiyati urug’chilikning
boshqa toifadagi atamalarini ham bilishgan, masalan, pitar “ota”, maatx “ona”, pusra
“o’g’il”, dxutar “qiz” va hokazo. Bu esa oilaviy munosabatlarning chuqur
an’anaviyligidan dalolat beradi.
Bundan tashqari “Avesto”da quyidagi ijtimoiy atamalar:
shoytra – “qabila
yashaydigan viloyat”, “
xudu”
, gava-shayana, gava-shita – “qishloq,
qishloq
hududi” uchraydi.
Zardushtiylik jamoasi o’zining barcha to’rtta bosqichida xususiy va umumiy
mulkni
gayta atamasi bilan ifodalagan.
Maytana atamasi “urug’, qabilaning yashash
joyi” degan ma’noni anglatgan.
Zantu qabilasi va hududi
zantupati – “qabila qo’riqchisi boshlig’i” tomonidan
boshqarilgan. Zantupati bir vaqtning o’zida din va huquqiy masalalar bilan
shug’ullangan. Bu vazifa uchun
zantuma atamasi qo’llanilgan.
44
Daxyu atamasi ostida zardushtiylik olamida katta hududiy birlik, ya’ni
qabilalar uyushmasi tushunilgan. Bunday daxyular ariylik va noariylikka ajratilgan,
masalan, turlar daxyusi, saklar daxyusi. Binobarin, zardushtiylikning shakllanishida
daxyu birinchi navbatda etnik jamoali hududiy-geografik tushunchadir.
Ma’muriy mohiyatiga kelsak, daxyu
daxyupati deb atalgan boshliq tomonidan
boshqarilgan, uning diniy va huquqiy vazifalari
daxyuma deb atalgan. Daxyupati
atamasi bilan bir qatorda s
astar – “harbiy boshliq, hudud hokimi” atamasi uchraydi.
Bundan tashqari
xshayant atamasi “hokim, boshqaruvchi” ma’nosini anglatgan. Bir
nechta daxyu bitta
daxyusastga birlashgan. Xuddi shunday unvon bunday birlashma
hokimiga berilgan. Daxyusasti hokimligini daxyu uyushmasi a’zolarining kengashi
cheklagan. Bu kengash
daxyunam va
fratemadato “birlamchi viloyatlar kengashi”
deb atalgan. Daxyusatining diniy boshlig’i
zaratushtroetoma - “zardushtga judayam
o’xshagan” deb atalgan.
Shunday qilib, zardushtiylikning tarixiy foni
ijtimoiy institutlarning
murakkab chatishib ketishlari bilan bog’liq. Chunki, jamiyat ibtidoiy jamoa
munosabatlaridan hududiy davlat munosabatlariga o’tish davrini boshidan
kechirmoqda edi. Bu o’zgarishlarning barchasi ma’lum ijtimoiy-siyosiy
boshqaruvni g’oyaviy asoslash va ushbu g’oya atrofida ma’naviy birlashishni taqozo
etardi.
