41
Zardushtiylik dini rasmiy tus olguniga qadar “Avesto”ning bo’laklari Turon
va Eron zamini xalqlari orasida tarqalgan. Ushbu Axuramazdaning Zardusht orqali
yuborilgan ilohiy xabarlari deb hisoblangan bo’laklar
turli diniy duolar, madhiyalar
sifatida yig’ila boshlagan. Bular Zardushtning vafotidan keyin kitob holida
jamlangan va “Avesto” – “O’rnatilgan, qat’iy qilib belgilangan qonun-qoidalar” deb
nom olgan.
Mazkur qadimiy yozma manba bizgacha to’liq etib kelmagan. “Avesto”
haqida buyuk olim Abu Rayhon Beruniy shunday yozadi: “Yilnoma kitoblarida
bunday deyilgan: podshoh Doro ibn Doro xazinasida (Abistoning) o’n ikki ming
qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonlarni
vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi.
Shuning uchun o’sha vaqtda Abistoning beshdan uchi yo’qolib ketdi”.
“Avesto”ning Aleksandr Makedonskiy tomonidan Grestiyaga olib ketilgani,
zarur
joylarini tarjima ettirib, qolganini kuydirtirib yuborgani, o’n ikki ming
qoramol terisidagi tillo matn haqida keyingi davrlarda yaratilgan zardushtiylik
adabiyotida (“Bundahishn”, “Shahrihoi Eron”, “Denkard” (IX a), “Arda Viraf-
namak” (IXa) “Tansar xatlari” (VI) “Muruj az-zahab”, “Forsnoma” va boshqalarda)
ma’lumotlar bor. Bu asarlarda yunonliklar otashxonalarni vayron qilganlari,
ibodatxonalar boyliklarini
talon-taroj etganlari, din arboblarini o’ldirib, asir olib
ketganliklari haqida yoziladi. Hozir bizgacha etib kelgan “Avesto”, Beruniyning
yozishicha, aslining beshdan ikki qismi xolos. U “Avesto o’ttiz “nask” edi,
majusiylar qo’lida o’n ikki nask chamasi qoldi” deb yozgan.
Yozma manbalarga ko’ra, haqiqatan ham Avesto
mo’badlar (zardushtiy
ruhoniylari) tomonidan avloddan-avlodga, og’izdan-og’izga o’tib,
asrlar osha
yashirin saqlangan. Dastavval (I yoki II asrlarda), Arshakiylar davrida “Avesto”
qismlarini to’plash boshlangan. Keyinchalik Sosoniylar davrida, Ardasher Papakan
(227-243) davrida, ayniqsa, Shopur (243-273) davrida astrologiya, tabobat,
riyoziyot va falsafaga oid qismlari yozib olinib, hamma qismlari tartibga keltirilgan,
so’ng bu asosiy matn to’ldirib borilgan. “Avesto”ning ana shu to’ldirilgan
nusxasining ikki to’liq qo’lyozmasi hindistonda saqlanadi – biri Mumbayda,
zardushtiylarning madaniy markazi bo’lmish Koma nomidagi institutda, ikkinchisi
Kalkuttadagi davlat kutubxonasida.
“Avesto”ning saqlanib qolgan to’rtta kitobidan birinchisining nomi
“Videvdat” (devlarga qarshi qonun) deb ataladi. Ushbu kitob “Avesto”ning saqlanib
qolgan kitoblari orasida eng mukammali hisoblanadi. U yigirma ikki bob bo’lib,
boblari
“Fragard” deb nomlangan. Fragardalarning ma’nosi, vazifasi,
uslubiy
tuzilishi turlicha: birinchi fragard – odamlar yashaydigan barcha yurtlarni Axura
Mazda qanday yaratgani to’g’risida bo’lib, ular orasida Xorazm, So’g’d,
Marg’iyona, Baxdi (Balx) va boshqalar bor; ikkinchi fragardda Jamshid podsholigi
– kasallik, o’lim, azob-uqubatlar bo’lmagan zamon haqida, ya’ni insoniyatning oltin
asri haqida gap boradi; uchinchi fragard dehqonchilikning savobli sharofatlari
haqida va h.k.
Shuningdek, videvdatning boshqa fragardlaridan Zardusht bilan
Axuramazdaning savol-javoblari va muloqotlari ham o’rin olgan.
42
Ikkinchi kitob
“Yasna” deb atalib, Avestoning e’tiborli bo’limi sanaladi.
Yasna – yaz o’zagidan bo’lib, “sajda, topinch, ibodat” ma’nolarini ifodalaydi. Yasna
etmish ikki bobdan iborat bo’lgan. Boblari “ha”, “haitiy” deb atalgan. “Ha” bashorat
demakdir. Har bir “ha” zarur o’rniga qarab marosimlarda, ibodatlarda kohinlar
tomonidan o’qilgan, qavmlar unga ergashib ibodat qilganlar. Yasna kitobi tarkibiga
Zardusht o’zi ijod qilgan targ’ibot she’rlari ham kirgan. Ular Yasnaning 17 ta
“ha”sini tashkil qiladi. Zardusht she’rlari ilmiy adabiyotda “gat”lar
deb atab
kelinadi. Zardushtiylik urf-odatlari orasida olovga e’tiqod qilish, dinning esa
“otashparastlik” deb atalishi shunga bog’liq. Binobarin, olov Axuramazda nurining
quyoshda namoyonligi va uning erdagi zarrasi deb hisoblangan. Oliy haqiqat Arta
ham olovda o’z ifodasini topgan. Olov haqni nohaqdan, eng oliy gunoh
hisoblanmish yolg’onni rostdan ajratib bergan. Yolg’on esa, chin e’tiqodga xiyonat
deb qoralangan. Arta so’zi fonetik o’zgarib, dastlab Atar, hozir esa otash shaklida
ishlatilib kelmoqda.
Uchinchi kitob
“Visparat” deb nomlangan. U yigirma to’rt bobdan tashkil
topgan va har bir bob alohida “karde” deb atalib, ma’budlar sha’niga o’qilgan duolar
va ibodat ustida ularga murojaatlar hamda olamni bilishga doir pand-nasihatlardan
iboratdir. Uni ibodat namozlari yig’indisi ham deyishadi. Ayni paytda u “Yasna”ga
qo’shimcha hisoblanadi.
To’rtinchi kitob
“Yasht” deb ataladi. U “Avesto”ning eng qadimiy qatlami
bo’lib, yigirma ikki bobdan iborat. Har bir bob Axura Mazdadan boshlab, u yaratgan
va uning ma’lum vazifalarini bajaruvchi ma’budlar sha’niga aytilgan madhiyalardan
iborat.
“Avesto” haqida eng muhim manba IX asrga oid “Denkard” (din amallari)
asaridir. Unda Avestoning yigirma bir kitobi to’la ta’riflab berilgan. Bu ta’riflar
savobli ishlar yo’riqnomasi, diniy marosimlar
va rasm-rusmlar qoidasi,
zardushtiylik ta’limoti asoslari, dunyoning Axuramazda tomonidan yaratilishi,
oxirat kuni va undagi hisob-kitob, falakiyot, ijtimoiy-huquqiy
qonun-qoidalar,
Zardushtning tug’ilishi va bolaligi, haq yo’lini tutish, jamiyat a’zolarining haq-
huquqlari, devlar, jinlar kabi yovuz kuchlarga qarshi o’qiladigan duolar, amallar va
boshqalardan iboratdir.
