39
“Eran-vej”ning geografik va iqlimiy tavsifi Xorazmnikiga to’g’ri keladi.
“Avesto”da Axuramazda tomonidan yaratilgan “Barakot va najot” sohibi bo’lgan
bir qator mamlakatlar zikr etiladi va ularning eng birinchisi, “dunyoda hech narsa
chiroyiga teng kela olmas Eran-vej”, keyin esa “odamlar va chorva podalariga mo’l”
Sogd (Sug’d), “qudratli va muqaddas” Mouru (Marv), “Baland ko’tarilgan bayroqlar
mamlakati” Baxdi (Baktriya) zikr etiladi.
“Avesto”da, shuningdek, Zardusht tug’ilgan va o’z faoliyatini boshlagan yurt
haqida ham ma’lumot beriladi. Aytilishicha, “Bu mamlakatning ko’p sonli
lashkarlarini botir sarkardalar boshqaradilar, baland tog’lari bor, yaylov va suvlari
bilan go’zal, chorvachilik uchun barcha narsa muhayyo, suvga mo’l, chuqur ko’llari,
keng qirg’oqli va kema yurar daryolari o’z to’lqilarini Iskata (Skifiya), Pauruta,
Mouru (Marv), Xarayva (Areya), Gava (sug’dlar yashaydigan yurt), Xvarizm
(Xorazm) mamlakatlari tomon eltuvchi daryolari bor”.
Shubhasiz, “Keng qirg’oqli, kema yurar daryolar” bu Amudaryo va Sirdaryo
bo’lib, “Avesto”da tasvirlangan mazkur shaharlar Markaziy Osiyo shaharlarining
ikki daryo qirg’oqlarida joylashganidir.
Shunga asoslanib, biz Zardushtning vatani, zardushtiylikning ilk makoni va
“Avesto”ning kelib chiqish joyi deb Xorazm, tarqalish yo’nalishi Xorazm–
Marg’iyona–Baqtriya deb aytish mumkin.
Zardushtiylik an’analari Zardushtni Xorazmdan chiqqaniga dalolat qiladi.
Zardusht tarixiy shaxs. Uning biografiyasi ancha oddiy. U Spitama urug’ining boy
bo’lmagan vakili Purushaspaning o’g’li bo’lgan. Spitama a’zolari boshqa xudolar
qatorida Axura Mazdani ham tan olishgan. Biroq Zardusht yoshligidan faqat Axura
Mazdaga e’tiqod qilgan. Keyinchalik u o’zini uning payg’ambari deb e’lon qildi.
Zardusht ham otasi kabi boy bo’lmagan. Boshida o’z e’tiqodini targ’ib
etishda
muvafaqqiyatsizlikka uchradi. Xususan, o’n yil ichida u atigi bir necha
ergashuvchilarga ega bo’ldi. Gap shundaki, zamondoshlarining sodda ongi Axura
Mazda xudosining mavhum obrazini qiyinchilik bilan qabul etardi. Uch ming yil
ilgarigi odamlar uchun tosh yoki boshqa real materiallarda aks ettirilgan xudolar
tushunarli va ishonchli edi. Zardushtni o’z jamiyati asta-sekin siqib chiqardi.
Dinning yangi g’oyalarini targ’ib etishning noqulay sharoiti tufayli Zardusht
Aryanam Vaedjdan ketishga majbur bo’ladi. U So’g’d, Margianani kesib o’tib,
Baqtriya poytaxti Baxdiga etib keladi.
“Avesto”ning “Yasna” kitobida bayon etilishicha, Zardushtning vatandoshlari
unga ishonmay, uning ta’limotini qabul qilmaganlar.
Zardusht vatanni tark etib,
ko’shni davlatga ketadi, u erning malikasi Xutoasa va shoh Kavi Vishtaspaning
xayrixohligiga erishadi, ular Zardusht ta’limotini qabul qiladilar. Natijada qo’shni
davlat bilan urush boshlanib, Vishtaspa g’alaba qozonadi. Shundan so’ng, bu
ta’limot xalqlar o’rtasida keng tarqala boshlagan. Shoh Kavi Vishtaspa farmoniga
binoan “Avesto” kitobi o’n ikki ming mol terisiga yozib olinib, otashkadaga
topshirilgan.
Zardushtiylik ta’limoti Markaziy Osiyoda ibtidoiy
davrda mavjud tabiat
kuchlarini ilohiylashtiruvchi e’tiqodlarga nisbatan progressiv, monoteistik
ta’limotdir. U behuda qon to’kuvchi qurbonliklar, harbiy to’qnashuvlar, bosqinchilik
40
urushlarini qoralab, o’troq, osoyishta hayot kechirishga, mehnatga, dehqonchilik,
chorvachilik bilan shug’ullanishga da’vat etadi.
Moddiy hayotni yaxshilashga urinishni yovuzlikka
qarshi kurash deb
hisoblaydi. Zardushtiylik dinida qo’riq er ochib, uni bog’u rog’ga aylantirgan odam
ilohiyot rahmatiga uchraydi, aksincha, bog’lar, ekinzorlarni, sug’orish inshoatlarini
buzganlar katta gunohga qoladi. Zardusht o’z ta’limoti bilan insonlarga tinch-totuv
yashashni, halol mehnat qilishni o’rgatmoqchi bo’ladi. Bu din ta’limotiga ko’ra,
insonlarning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri belgilanadi,
har bir inson o’lgandan so’ng o’zining bu dunyodagi qilmishiga yarasha yoki abadiy
rohat – jannatga yoki yomon ishlari ko’p bo’lsa na xursandlik va na xafalik
ko’rmaydigan arosat joy – misvongatuga tushadi.
Zardushtiylik ta’limotining asosi – dualizm (ikkilik) bo’lib, unga ko’ra olam
qarama-qarshiliklar kurashi asosiga qurilgan. Yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va
qorong’ulik, hayot va o’lim o’rtasida abadiy kurash davom etadi. Barcha
yaxshiliklarni Axuramazda va barcha yomonliklarni Axriman ifodalaydi.
Axuramazda insonlarga ezgu ishlarni bayon etib,
ularga amal qilishni
buyuradi, yomon ishlarni bayon etib ulardan saqlanishga chaqiradi.
Zardushtiylikda imon uchta narsaga asoslanadi: fikrlar sofligi, so’zning
sobitligi, amallarning insoniyligi. Har bir zardushtiy kuniga besh marta yuvinib,
poklanib, quyoshga qarab uni olqishlab sig’inishi shart hisoblanadi.
Zardushtiylik ibodatxonalarida doimiy ravishda olov yonib turadi. Ularda
dunyodagi to’rt unsur – suv, olov, er va havo ulug’lanadi.
Zardushtiylik dafn marosimi o’ziga xos bo’lib, o’lganlar bir necha past,
baland “sukut minoralari” – daxmalarga solinadi, u erda murdalarning go’shtlarini
qushlar eb, suyaklarini tozalaydi. Go’shtdan tozalangan suyaklar maxsus sopol
idishlar – “ossuariy”larga solinadi.
Zardushtiylik dini jahon miqyosida eng qadimgi
dinlardan biri hisoblanib,
miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron va Kichik
Osiyo xalqlari unga e’tiqod qilganlar. Eronda sosoniylar sulolasi hukmronligi
davrida Zardushtiylik rasmiy davlat diniga aylangan. Bu davrda uning muqaddas
kitobi Avesto ruhoniylar tomonidan qayta yig’ilib, kitob shakliga keltirilgan. Ayrim,
ayniqsa, “Videvdot” qismiga o’zgartirishlar
kiritilib, qayta ishlangan.
VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyoga islom dini kelib, keng tarqalguniga qadar
zardushtiylik mahalliy xalqlarning asosiy dini hisoblangan.
Hozirgi kunda dunyo miqyosida zardushtiylik e’tiqodi diniy jamoalari
kamayib ketgan. Ular hindistonning Mumbay, Gujarot shtatlarida va Eronning ba’zi
chekka viloyatlarida saqlanib qolganlar.
